Pitkeriw qánigelik jumısı

Ámiwdáryanıń deltası Ústirt penen Qızılqum arasında jaylasıp, qubladan arqaǵa qaray kemeyip hám páseyip baradı. Deltanıń uzınlıǵı 355 kilometr, al keń jeri Aral teńiziniń tusında 319 kilometr, ol dúnyadaǵı eń úlken deltalardıń biri. Máselen, Ámiwdáryanıń deltasınıń iyelegen maydanı Volga dáryasınıń deltasına qaraǵanda 3,5 ret úlken. Delta¹ sóziniń mánisi grek álippesiniń tórtinshi háribi ( - delta) menen baylanıslı bolıp, ol úsh múyeshli pishinge iye. Sonlıqtan da dáryanıń quyar jerleri usınday úsh múyeshli pishinde bolsa, geografiyalıq ilimde ol, sol dáryanıń deltası dep aytıladı. Ámiwdárya deltasınıń ishinde de geografiyalıq jaylasqan ornı hám payda bolıw izbe-izligi boyınsha Ámiwdáryanıń Aqshadárya deltası, Sarıqamıs aldı deltası hám Aral aldı deltası dep ajıratıladı. Óytkeni, eń dáslepki Ámiwdárya úshlemshi dáwirdegi teńizdiń Orta Aziyanıń aymaǵınan qaytıwı menen aq payda bola baslaǵan. Sonlıqtan da ol bir neshe mıńlaǵan jıllardı basınan keshiredi. Usı waqıt ishinde Ámiwdárya suwlı hám ılaylı bolıwına baylanıslı Orta Aziyanıń tegislik bólimindegi bir-birinen ádewir uzaqta jaylasqan bir neshe rayonlarda júdá qalıń hám keń kólemge iye allyuvial shógindilerdi qaldıradı.
Ámiwdáryanıń rawajlanıw tariyxı eki basqıshqa bólinedi. Birinshi basqısh úshlemshi dáwirdiń aqırǵı basqıshınan baslanıp, tórtlemshi dáwirdiń tómengi hám orta bólimlerin óz ishine aladı. Ekinshi basqısh retinde tórtinshi dáwirdiń aqırǵı basqıshı hám házirgi waqıtqa shekemgi aralıq qabıl alınadı. Ámiwdárya birinshi basqıshında shama menen házirgi Charjaw qalasınıń tusında batısqa qaray házirgi Unguz artı Qaraqumı arqalı aǵıp, Kaspiy teńizine quyǵan. Unguz artı Qaraqumı Ámiwdáryanıń ákelgen shógindileri menen toltırılıp, onıń qáddi ádewir kóterilgennen keyin, Ámiwdárya Kopedtawdıń etegindegi házirgi oraylıq Qaraqumnıń ornında bir neshe mıńlaǵan jıllar dawamında aǵıp, júdá kóp muǵdarda óziniń shógindilerin qaldırǵan.
Ámiwdárya óziniń dáslepki ańǵarların allyuvial shógindiler menen toltırıw hám ulıwma Kopedtaw jerlerinde tektonikalıq kúshlerdiń tásiri nátiyjesinde tikke kóteriliwi onıń onǵa, házirgi deltası tárepine burılıwına sebepshi bolǵan.
Ol burılǵanǵa shekem-aq Ámiwdárya deltasınıń ornında úlken úsh qazanshuqırdıń - Xorezm, Sarıqamıs hám Aral bolǵanlıǵın sol jerlerdi juwıp atırǵan tórtinshi dáwir shógindileriniń jaylasıw ózgeshelikleri dálilleydi.
Ámiwdárya arqa tárepke burılıwı menen-aq eń birinshi náwbette Xorezm qazanshuqırına quyǵan. Ol Ámiwdáryanıń jasaw dáwirindegi ekinshi basqıshı edi. Uzaq jıllar dawamında suwlı hám ılaylı Ámiwdáryanıń aǵıwı nátiyjesinde usı jerindegi Xorezm qazanshuǵırı tolıǵı menen, Sarıqamıstıń derlik hámmesi, al Aral qazanshuqırınıń yarımınan kóbiregi allyuvial shógindileri menen toltırılǵan.
Geografiyalıq jaylasıw ornı boyınsha bir-birinen ádewir qashıqlıqta jaylasqan usı úsh qazanshuqır úsh jerde delta payda bolıw sharayatın tuwdıradı. Olardaǵı shógindilerdiń toplanıwı belgili bir dárejede izbe-izligin saqlaydı. Máselen, salıstırıp qaraǵanımızda eń dáslep Aqshadárya deltası, keyinirek Sarıqamıs deltası, al sońǵı waqıtları Aral aldı deltası payda bolǵan. Sonı da aytıw kerek, Ámiwdáryanıń quyılıwı bir waqıttıń ishinde eki deltaǵa da tuwrı kelgen bolıwı múmkin. Biraqta shógindilerdiń toplanıwı izbe-izligi bári-bir joqarıdaǵı aytılǵan gezeklilikti saqlaǵan. Sarıqamıs deltası biziń respublikamızdan sırtta bolǵanı ushın oǵan toqtamay, qalǵan eki deltaǵa qısqasha sıpatlama bermekshimiz.