Pedagogika kafedrasi

larga duchor bo‘ladi. Axloqiy tarbiyasi yaxshi odam ehtiyojini qondirishning 
to‘g‘ri yo‘llarini izlaydi hamda odamlar bilan muloqotda bo‘lib, yaxshi 
ijtimoiy sifatlari takomillashib boradi. 
 
Oila - xayotiy mazmuniga xamda jamiyat tomonidan ma’kullanadigan
xususiyatlarga ega bulgan ijtimoiy xodisa . Unda ijtimoiy xayotning barcha
asosiy kirralari , vazifalari xamda xususiyatlari , sinkretik tarzda bulsada , 
mujassamlashgan . 
Inson umri mobaynida oila ta’sirini sezib turadi , dastlab ota-onasining
oilasida , sung uzi kurgan oilasida xayot kechiradi . Xaar ikki xolda xam oila
insonning shaxs sifatida karor topishiga muxim tarbiyaviy ta’sir kursatadi 
.Inson oilada nidividual va ijtimoiy xayot kunikmalarini xosil kilibgina
kolmay , balki unda uzaro munosabatlarni yulga kuyish buyicha ota-ona
makomini xam oladi . Aksariyat tadkikotlarda oilaning ijtimoiy institut
sifatidagi turt asosiy vazifasi ajratib kursatiladi . 
Birinchi vazifa – farzandlar tugilishi Bilan boglik. 
Ikkinchi vazifa – Yangi avlodni Ushbu jamiyat madaniyatidan baxramand
etish . 

---

137 
Uchinchi vazifa – shaxsning uzini-uzi kamol toptirish , uning kobiliyatini
yuzaga chikarish uchun sharoit yaratish 
Turtinchi vazifa - shaxsning muomala-mulokotga , xissiy kulaylikka bulgan
psixologik extiyojini kondirish . 
Shaxs ijtimoiy faolligini shakllantirishda yaxlit jarayonning bu kirrasiga
kuplab omillar , jumladan , oilaning moddiy farovonligi , ota-onaning saviyasi , 
oilaviy kadriyatlar tizimi , bolaning ta’lim olish jarayonida ota-onaning
ishtiroki singari jixatlar ta’sir kursatadi . 
Oilaning farovonligi shunchaki emas , balki farzandni kamol toptirish
uchun moddiy va ma’naviy mablaglar , shuningdek , ishlab chikarish
faoliyatidan bush vakt ajratish imkonini beradigan zarur shart sifatida
muximdir . 
Bunday moddiy shart-sharoitlarda bolaga uyinchoklarni , ukuv-kurollarni , 
asbob-uskunalarni , kitob-daftarlarni qo‘ya oladigan aloxida xona ajratish , oila
byudjetidan bolaga boshka shaxarlar va mintakalarga ekskursiya va sayoxatlar
kilish uchun , turli sport seksiyalari xamda tugaraklarga katnashish uchun
xamda maktabdan tashkari kushimcha bilim olish uchun mablag ajratish
imkoni kiradi . 
Bolada eng katta ishonchni oila a’zolari xosil kilishi , tabiiy . Bolaning
atrofdagi odamlarga munosabati , oila a’zolari urtasidagi munosabat axloqiy
jixatdan kanchalik yuksakligiga boglik . Ota-ona mexridan , gamxurligidan
baxramand bulmagan ,oilaning xar tomonlama ximoyasini xis etmagan bola
uz atrofidagi odamlardan xavotirda , xadiksirab yashaydi . Oila muxitidan
xayrixoxlik esa , aksincha bolada atrofdagilarga nisbatan xurmatni kupaytiradi , 
uning ijtimoiy faolligini oshiradi . 
Inson uzi tugilib usgan oilada ilk bor tarbiya oladi . Uning tarbiyasi uz 
oilasidagi oila a’zolari Bilan mulokotda va uzaro munosabatlar orkali
shakllanadi . Bolaning kelajakda shaxs sifatida shakllanib, komil inson bulib
yetishuvida kanday oilada tarbiyalanganligi , oilada kanday iklim xukm
surganligi , uz ota-onasi Bilan bulgan uzaro munosabatlarning kay tarzda
kechganligi muxim axamiyat kasb etadi . Shuning uchun xam insoniyat
madaniyati tarixining ilk davrlaridanok oilada farzand tarbiyasiga aloxida
e’tibor berib kelingan . 
Ming yillik tarixga ega bulgan xalqimizning buyuk dostonlari « 
Alpomish» , « Gurugli» , shuningdek Shark mamlakatlari xalqlari uchun katta
ma’naviy manba bulmish xind xalq dostonlari «Maxobxarat» , « Ramayana»
kabilarda mazkur masala yorkin tasvirlangan . 
Pedagog , psixolog olimlar izlanishlaridagi jamiyatimiz tarakkiyotining
ijtimoiy-siyosiy jixatlari , milliy istiklol mafkurasining tarixiy negizlari , 
utmishda utgan allomalarning goyaviy karashlari , oila va oilaviy tarbiya
masalalariga bagishlangan , fikr-muloxazalar , inson va jamiyat rivojini boyitadi 
, soglom ma’naviy axloqiy ruxini saklash va mustaxkamlashga xizmat kiladi . 
Kadimgi madaniy merosimiz xisoblangan « Avesto»da naslning pokligi , 
tozaligiga aloxida e’tibor berilgan , karindosh-urug , aka-ukalarni kuda bulishi
koralangan . 

---

138 
Shu ma’noda boshka manbalar katori «Avesto»ning mafkuraviy manba
sifatidagi kimmatli pedagogika Fani uchun ilmiy asosdir . 
Ota-onaning farzandlariga va farzandlarning ota-onasiga mexr-okibatli
bulishlari , ularning ota-onalik va farzandlik burchini , mas’uliyatini xis kilish
masalalari xalqimizning milliy kadriyatlarining shakllanishida muxim
ma’naviy manba bulib xizmat kilganligi shubxasiz . Shariat konunlarida Islom
ta’limotida Kur’oni Karim va Xadisi Shariflarda oilaviy munosabat koidalari
asosiy urin egallaydi . Zotan , ota-ona farzandni dunyoga keltiruvchi , 
tarbiyalovchi , xamfikr , dust , xayotda yulboshchi , oilaning moddiy va
ma’naviy ta’minotchisi tarzida uluglanadi . Shuning uchun xam Kur’on
ta’limotiga kura oilada ota-ona eng mukaddas zot . 
Ibn Sinoning « Donishnoma» , «Risolai ishk», «Uy xujaligi» kabi
asarlarida xam tarbiya pedagogikasi va tabobat masalalariga oid kimmatli
muloxazalar keltirib utilgan . 
«Ota-ona , - deb yozadi u , - xam nazariy , xam Amaliy jixatdan oilada
tarbiya masalalari mukammal uzlashtirmogi lozim . Agar ular tajribasiz bulsa , 
uz farzandlarini yaxshi tarbiyalay olmaydi . Yomon tarbiya kurgan bola
nafakat Ushbu oila , balki kushnilarga , maxalla-kuyga xam yomon zarar
keltirishi mumkin . 
Shu sababli xam oiladagi bola tarbiyasi ota-onaning jamiyatda tutgan
mavkeidan kat’i nazar , ularning birlamchi vazifasidir , deb xisoblaydi . 
XI asrning buyuk mutafakkirlari Yusuf Xos Xojibning fikricha , farzand
kurish va unga tarbiya berish xar bir inson uchun buyuk baxtdir , ularsiz
xayotning ma’nosi yuk . Lekin bu narsa ota-onaga katta mas’uliyat yuklaydi , 
uning uddasidan chikmok , xar bir ota-ona uchun xam farz , xam karzdir . 
Shuning uchun xam oilaviy tarbiyani Yusuf Xos Xojib bola axloqiy
tarakkiyotining asosi , deb xisoblagan . «Agar bolaning xulki yomon bulsa , 
bunda bolaning aybi yuk , xamma ayb-otasida». Shuning uchun xam ota-ona
ayniksa , ota bunga katta e’tibor bermogi lozim . 
« Kutadgu bilig»da oilada muomala odobiga katta e’tibor berilgan . 
Undagi asosiy tamoyil til Bilan dil birligi ekanligi urtaga tashlangan va
bularning barchasida bilimning axamiyati ta’kidlangan . 
Kaykovus Unsurulmaoniyning oilaviy tarbiya xakidagi karashlari « 
Kobusnoma» asarining «Ota-ona xakkini bilmok zikrida» bobida atroflicha
bayon etilgan . Olim va alloma Kaykovus ota-ona uz farzandi uchun xatto
«ulimga xam tayyor» ekanligini ta’kidlab , uz navbatida , ularni aslo
ranjitmasliklari , aksincha , shirinsuxanlik Bilan munosabatda bulish lozimligini
aloxida uk- 
tiradi : « Xaar bir farzandki , okil va dono bulsa , ota-ona mexr-
muxabbatini ado etmakdin bosh tortmagay» . 
Dunyoda necha millat , necha xalq bulsa , xammasining uziga xos
turmush tarzi , utmish xayoti va kelajagi Bilan chambarchas boglik an’analari
mavjuddir . Uzbek xalqining xam urf-odatlari , turmush tarzi , oilaviy
marosimlari , ta’lim-tarbiya , madaniyat an’analari moziyning uzok-uzok
asrlariga borib takaladi . Barg ildizdan kuvvat oladi deganlaridek , xozirgi va

---

139 
kelajak avlod kishilarining ularni chukur bilishi ma’naviyatning mag‘zi
to‘qligi omilidir . Bu xamisha , xamma avlod tomonidan e’tirof etilgan
xakikatdir . 
Kaykovusning « Qobusnoma»sidan tortib , Al-Xorazmiy , Abu Nasr al-
Farobiy , Abu Rayxon Beruniy , Ibn Sinolarning nazmiy va nasriy asarlarida , 
Yusuf Xos Xojibning «Kutadgu bilig» («Baxt keltiruvchi bilim»), Axmad
Yugnakiyning « Xibatul xakoyik» , ( «Xakikat sovgalari») kabi jaxonga
mashxur asarlarida Navoiyning ulmas she’riyatida , Munis Xorazmiyning
«Savdita’lim» , Kori Niyoziyning « Xayot maktabi» , Abdulla Avloniy
«Turkiy guliston yoxud axloq» asarida shark xalqlari , xususan , uzbek xalqiga
xos ibratli tomonlar ochib berilganki , ular kalami orkali xalqimizga xos
bulgan ota-onani xurmatlash , insoniylik , mexr-okibat , mexmondustlik , 
ma’rifatga chankoklik , onani uluglash , farzandga mexrli va fidoyi bulishlik
kabi fazilatlar dunyoga tanilgan bulsa , ajab emas . 
Xar bir xalq uzining milliy an’analariga asoslangan tarixiy madaniyati
va turmush tarziga egadir. An’ana xalqimizning asrlar osha tuplagan milliy
boyligi bilan , shuningdek , uning yangi sharoitda yangi mazmun Bilan
boyitilishi , yangidan-yangi an’analarning vujudga kelishi bilan kimmatli va
xayotbaxshdir . 
An’analarning vujudga kelishi va shakllanishi murakkab ijtimoiy
jarayondir . 
Unda xalqning donno fikrlari , axloq mezonlari , insonni xurmatlash va
kadrlash uz ifodasini topgan . 
Oilaviy an’analarga bolalarning tugilishlari Bilan boglik bulgan
marosimlar , urf-odatlar bolalar tarbiyasiga taalukli bulgan va umuminsoniyat
tomonidan kabul kilingan Amaliy maslaxatlar , koidalar , metodik usullar va
vositalar kiradi . 
Xar davrning Yangi an’anasida Yangi avlod vakillari-ning xususiyatlari , 
shuningdek ularning utmish xakidagi yorkin xotiralari , mexnatkashlar
ommasining kelajak uchun intilish uz aksini topib boradi . Boshka xalq
an’analari kabi oilaviy an’analarda xam shu xalqning tarixi , uning turmush
sharoiti va xayot tarzi Bilan boglik utmishi va kelajagi aks etdi . 
Shu ma’noda uzbek xalqining oilaviy an’analari kimmatli va azizdir . 
Xalq donishmandligida ota-onalar xakida ularning bolalari Bilan
munosabatlari , onaning madaniy , tarbiyaviy ta’siri , donoligi va atroflicha
yoritilgan . Masalan , oilada xamma kishi bir kishiga – otaga itoat etgan . 
Otaning yoki onaning gapi ikki kilinmagan . Otaning izmidan chikish , u
kishining buyrugini bajarmaslik , otaga gap kaytarish , unga tik bokish gunox
bulgan . Xadisda yozilganidek « Otaga itoat kilish – Tangriga itoat kilishdir . 
Uning oldida gunox kilish Tangri oldida gunoxkor bulish Bilan barobardir» . 
Xalq donishmandligi an’analari avloddan-avlodga utish jarayonida shakl
jixatidan uzgarishlarga uchraydi , lekin uz mazmuni , tarbiyaviy ta’sirini
yukotmasdan xozirgi va kelgusi avlodlarga xizmat kiladi . Shu ma’noda xalq
pedagogikasini ilgor tarbiya goyalari Bilan uygunlashtirish , oilaviy tarbiyada
kullanilgan an’analarni yildan-yilga shakllanib borayotgan yangilari bilan

---

140 
boyitish , tuzumimiz uchun sadokatli yoshlarni voyaga yetkazish davrimizning
eng muxim muammolaridan biridir 
«Bola - aziz , odobi undan aziz» . Bu makolda uzbek xalqining tarbiyaga
oid karashlari uz ifodasini topgan . Bu e’tikod yillar davomida ular ongiga
singib ketgan . Ota-onalar farzand kurish , ularni soglom ustirish Bilan birga , 
ularning odobli bulishlarini xam orzu kilishgan . Bola tilga Kirishi bilanok
axloqiy tarbiyaning alifbosi bulgan salomlashishni urgatishgan . Bolalar uyga
kirishda , uzidan kattalar Bilan uchrashganda , yulda ketayotganda ung
kullarini kuksiga kuygan xolda «Assalomu alaykum» deb surashadilar . Bu
xam tarbiyaning ulmas sabogi bulib , uzbek xonadonida mustaxkam urin
olgan . 
Masalan , musulmon farzandi kuyosh chikkuncha uxlasa , «yomon buladi» 
, erta saxarda eshik ochilmasa «yomon buladi» , kunlik rizkimizdan benasib
kolamiz iboralari bolalarni erta turishga undagan . Kechki payt kuyosh botish
arafasida uxlasa «yomon buladi» deb uktirishgan . 
Saranjom-sarishtalik uyning bezagi , tejamkorlik farovonlik kaliti , 
tugrilik , xalollik-kungil xotirjamligi ekanligini menatkash xalqimiz unutmagan
va oilada bolalarni anna shunday fazilatlar asosida tarbiyalashga doimo vakt
topisha olgan . 
Xalq madaniyatining eng muxim belgilaridan xushmuomalalikka , 
xozirjavoblikka aloxida e’tibor berilgan . Shark xalqlari uz bolalariga soxtalik , 
yasamalikdan nari yurishni singdirib kelgan , samimiy munosabatni uluglagan
, urgatgan . 
Xalq pedagogikasini chukur urganar ekansiz , mutaffakirlarning ta’lim-
tarbiyaga oid , odob-axloqka oid asarlarini kuzdan kechirar ekansiz , o‘zbek
xalqi bolalarni tarbiyalashda tarbiyaviy ishning eng ta’sirchan uslubi - uyin
shaklidan juda okilona foydalanganini kurasiz . O‘g‘il bolalarni uddaburon , 
chakkon , topkir kilib , kizlarni mexr-shafkatli , uy ishlariga kirishimli kilib
tarbiyalaydigan shunday an’anaviy uyin shakllari bulganki , ularni xalq
etnografiyasini urganish yuli Bilan tiklash , xozirgi ishlarimizda xam kullash
kerak . N.Krupskaya xalq tarbiyasi tajribasidagi eng yaxshi uslub va usullarni
olishni targib kilib , uzbek bolalari uyinlarining uziga xos xususiyatlarini
ijobiy baxolab , ularning tabiat Bilan yakin munosabatda yashashlarini juda
kup kizikarli uyinlarga egaligini , jismonan rus bolalariga nisbatan chinikkan 
, chakkon ekanliklarini kayd kilgan edi . 
Xalq pedagogikasida farzandni jismonan bakuvvat , aklan barkamol kilib
tarbiyalash Bilan birga ularni xayotga turmushning ogir-engil sinovlariga
tayyorlab borishga xam kattik e’tibor berilgan . Bunda ta’lim-tarbiyaning ugit , 
nasixat , namuna bulish , mexnatda chiniktirish shakllaridan unumli
foydalanilgan . 
Yoz kunlaridan birida bogda kumaklashayotgan bola otasidan surabdi : 
-Nima uchun mana bu daraxt kiyshik , manna bunisi esa tugri ? 
- O‘g‘lim ,- deb javob beribdi ota , - bu daraxtning kiyshik usgan joylarini
kesib, parvarish kilib turilgan , ikkinchi daraxt esa uz xolicha usgan , shuning 
uchun qiyshiq 

---

141 
- Unday bulsa , daraxtlarni doimo parvarish kilish kerak ekanda, - xulosa
chikaribdi o‘g‘il . 
-Tuppa – to‘g‘ri , deb javob beribdi ota , - o‘g‘lim daraxtlarni parvarish
kilish kup foyda keltiradi . Sen xam xudi yosh nixolga uxshaysan . Sening
xatolaringni tuzatib tursam , yaxshi narsalarga urgatsam sen esa mening
suzlarimdan chikmasang , yaxshi odam bulib voyaga yetasan . Agar sen
mening gaplarimga quloq solmasang , xuddi mana shu ikkinchi daraxt kabi
egri usib voyaga yetasan , debdi . 
Ota-onalar farzand fidoyilaridir . 
Bu shark xalqlari , xususan uzbek millatiga xos bulgan fazilatdir .