Патологик физиология

11.4. И С И Т М А Н И Н Г ПАТОГЕНЕЗИ 
Иситма вактида иссиклик алмашувининг бузилиши асосан нерв 
механизми билан боғлиқ. Иссиқ қонли ҳайвонларда иссикликни 
бошқарилиши марказий нерв системаси томонидан бажарилади. XX асрнинг 
иккинчи ярмигача олимлар (Ж.Изенгимиут 1926, В.Я.Даниливский 1929 ва 
бошқалар) бош мияда иссикликни назорат қилувчи ягона марказ мавжуд деб 
ҳисоблар эдилар, уни "иссиклик маркази" деб юргазиларди. 
Иссиклик маркази ҳақидаги таълимот бош миянинг ҳар хил 
қисмларини кесиб олиб ташлаш асосида ёки уларни термик ва электр билан 
қитиқлаш асосида пайдо бўлади. Яна бу маънода бош мия ва орка мияни ҳар 
хил ерида кесишларни аҳамияти жуда каттадир. Хали 1866 йилиёқ рус олими 
Иван Чешихин тажрибадаги итларда мия стволи (ўзагини) қирқиш ҳамда 
қуёнларда мияни кўприк ва узунчоқ мия ўтрасидан қирқиш иссикликни 
бошқаришни бузилишига олиб келишини ошкор килган эди. Миянинг шу 
жойларини қитиқлаш тана ҳароратини 1-2
0
Сга кўтарилишини пайдо қилади. 
Кейинчалик кўп тадқиқотчилар томонидан мия ўзагини (стволини) 
кўприкдан олдинроқдан қирқиш иссиқли бошқарилишига таъсир қилмаслиги 
кўрсатиб ўтилган эди. Орқа мияни узунчоқ миядан пастроқда ёки 7 бўйин 
умуртқаси соҳасида қирқиш иссиқлик бошқарилишини жиддий бузилишига 
олиб келади. Шундай килиб, бош миянинг иссикликни бошкаришига алокаси 
бўлган қисмининг чегаралари аникланади. 
Бу думли ядро, таргилтана, гипоталамусни учинчи крринча деворидаги 
ядролари кулранг дўмбоқ ва сўрғичсимон таналарни ўз ичига олган соҳадир. 
Бу тадқиқотларда миянинг ҳар хил қисмларига ўрнатилган v-симон найчалар 
орқали совуқ сув (+4-8
0
С) ёки иссиқ сув (+50
0
С) ўтказиш (Барбур 1918) билан 
бажарилган тажрибалар муҳим аҳамиятга эга. Бош мияни ҳар хил қисмлари 
орқали совуқ сувнинг ўтказилиши ҳайвон танасини исишига олиб келиши 
аниқланди. Гипоталамус ва унинг преоптик қисми иссиқни ажратишга, 
гипоталамусни орка симпатик иннервациянинг марказлари жойлашган қисми 
эса иссикликни ҳосил бўлишига алоқаси борлиги аниқланган. Гипоталамусни 
бундай икки қисмга ажратиш шартлидир, чунки бу қисмлар функционал 
жиҳатдан ўзаро жуда боғлиқ ва бир-бирига таъсир курсатади. Шу туфайли 
И.П.Павлов бўйича, иссиклик маркази деганда бош миянинг кўп қисмларини 
ҳамжиҳатликдаги фаолияти тушинилади, ва бу ўз ичига бош мия 
пўстлоғидан бошланиб, орка миянинг ҳар хил қисмлари фаолияти билан 
ниҳояланади. Барибир гипоталамус бош миянинг иссиклик маркази 
функциясини бажарувчи энг муҳим қисмидир. Ж.Сэкс ва Е.Аронзон (1885) 
қуёнларда ўтказилган тажрибаларда И.Чишихиннинг олган натижаларини 
яна тасдикладилар. Бунинг учун улар куёнларни калла суягининг ўрта 
қисмининг ёнрогидан трепанация килиб, шу тешик орқали тарғил тана 
(corpus-streatum) га игна суқилса ҳайвоннинг тана ҳарорати 1-2
0
С ортиши 
аникланган. Тана ҳароратини ортиши ҳайвонларда гепоталамуснинг ҳар хил 
қисмларига гипоталамус олдинги қисмининг преоптик қисми, учинчи 
250 

---

қоринча ядроларига игна суқиш ҳам ҳароратни ортишига олиб келиши 
мумкин. Тажрибалардан (Якоби ва Рёмер 1912) бош мия ўзаги (стволида) 
игна суқилганда тана ҳароратини кўтарилишига олиб келувчи 26 нуқта 
мавжудлиги маълум. Аммо бундай тажрибалар йўли билан ҳосил қилинган 
иситмалар инсонлардаги истиманинг тўла маънодаги модели бўла олмайди. 
Кўп ҳолда улар укол таъсиридан мушакларни титраб-қақшаб қисқариши 
натижасида келиб чикади. Катта мия ярим шарлари пўстлоғини иссикликни 
бошқаришда иштирок этишини шартли рефлекслар йўли билан 
гипертермияни яратиш мумкинлиги исботлайди. (расмга қаранг) 
И.П.Павловнинг лабораториясида шартсиз қитиқловчи сифатида терини 
иситиш шартли қитиқловчи сифатида товуш ишлатилади. К.М.Биков 
Москва-Ленинград пассажир поезди вагон проводникларида иссиқлик 
алманишувини ўрганган эди. 
Москвадан Ленинград томон йўналишида проводникларда иссиқликни 
ҳосил бўлишини ортиши кузатилади. Ленинграддан Москва томон йўналиш 
(уйга томон) тана ҳароратининг ўзгаришига олиб келмаганлиги аниқланган. 
Инсонларда ўтказилган бу тажрибалар шубҳасиз одамда иссикликни 
бошкариш механизмларини бош мия пўстлоғида иштирок этишини 
исботлайди. И.П.Павловнинг лабораториясида итлар экспериментида С 0
2 
ҳидлатиб шартли рефлекслар яратиш жараёнида уларга пирогенлар 
жўнатилганда гипертермия пайдо бўлишининг секинлашуви (тормозланиши) 
кузатилган эди. Итларнинг бош миясини пўстлоқ қисмини кесиб олиб 
ташланганда пирогенларнинг таъсири кучаяди. Бу вакт бош мия пўстлоқ 
қисми гипоталамуснинг иссиклик марказларига тормозловчи таъсири 
йўқолади. Ҳар хил ҳаяжонга келтирувчи ҳолатлар (актёрлар, нотиқлар) 
психоген гепертермия чақириши мумкин. Невротик ҳолатлар олий нерв 
фаолиятининг бузилишлари аксинча иситма реакциясини пасайтиради. 
Наркотиклар ва уйқу чақирувчи дорилар истима реакциясини пасайишини 
чақиради.