Патологик физиология

3-Чизма 
И С И Т М А П А Т О Г Е Н Е З И Н И Н Г Ч И З М А С И 
254 

---

Иситмани ривожланишининг даврлари 
Иситмани пайдо бўлишида 3 давр фарқ қилинади: 
1.тананинг ҳароратини кўтарилиш даври (stadium), (incrementum) 
2.тана ҳароратини тургун кўтарилган даври (St.Fastigium) 
З.тана ҳарорати пасайиш даври (St.Decrementum) 
Биринчи тана ҳароратини кўтарилиши даврида иссиқликни ажратишни 
кескин камайиши ва иссикликни ҳосил бўлишининг 20-30% кўпайиши 
кузатилади. Баьзи огир иситмаларда (масалан, тошмали терламада) 
иссикликни ҳосил бўлишини купайиши 5 0 % ва ундан ҳам ортиқ бўлиши 
мумкин. Ф.Х.Кучерявийнинг паратифли инфекция сабабли пайдо бўлган 
эксперментал иситмани ҳар ҳил даврларида оксигенни истеъмол қилиниши 
(10 дақиқа давомида ҳайвонни ҳар 1кг огирлигига нисбатан ютилган 0
2 
миқдори) тадқиқот қилишдан маълум бўлишича оксигенни истиъмол 
қилишни анчагина ортиши ҳароратни кўтарилиши даврига тўғри келади. 
Аммо бу даврда ҳам истеъмол қилинган оксигенни микдори куёнларда 
экспериментал паратифли инфекция бошлангунча бўлган миқдордан 
нисбатан кам фарқ қилади. (5-Жадвал) 
Kлo-инглизчa-clothes-кийим-иccиқлик микдори с/ккал/м /соат 
5-Жадвал 
Паратифли инфекция сабабли пайдо бўлган иситманинг ҳар хил 
даврларда кислородни истеъмол қилиниши (10 дақиқа давомида 1кг 
огирликка нисбатан мл ларда) Ф.Х.Кучерявий бўйича. 
ҳар хил даврда газ 
алмашувини узлуксиз 
аниклаш муддати 
(соатлар) 
дастлабки 
кўрсаткичлар 
ҳароратни 
кўтарилиш 
даври 
ҳароратни 
юкори 
кўтарилиш 
даври 
ҳароратни 
пасайиш 
даври 
6 
ўртача-100 
минимал -80 
максимал -150 
140 
100 
200 
104 
60 
156 
140 
92 
260 
22 
ўртача - 123 
минимал -95 
максимал -160 
150 
119 
170 
114 
80 
137 
140 
113 
157 
Иссикликни ажратилишини камайиши терининг артериолаларини 
торайишига, тер ажратишни камайишига соч-тукларнинг пиёзчаларини 
силлиқ толали мушакларини қисқаришига (m.errectores pilorum) тери 
тукларини атрофини дўмбайиб чиқишига "ўрдакни териси" ва тана 
скелетининг мушакларини қисқаришига (титроққа) олиб келади. Бу ҳолат эт 
увишиши, жунжикиш сезгисини пайдо қилади. Иситма ривожланишининг 
иккинчи даврида - тана ҳароратини юкрри даражага кўтарилган даврида -
255 

---

баъзида иссикликни ҳосил бўлиши соғлом одамникидан кам фарқ қилади, 
Иссиқлик бошқарилишининг бузулишини етакчи хусусияти бўлиб, иссиқни 
ажратишнинг камайиши хисобланади.Иситма реакциясининг энг мухим 
боскичини ифодаловчи бу даврда танада иссиқликни бошқариш жараёни 
янги анча юкрри даражага ўтказилади. Бемор одам тана ҳароратининг 
юқорироқ (+40 с ва ундан ҳам ортиқ) холатида яшайди. Иситма 
ривожланишининг учунчи даврида - тана ҳароратининг пасайши даврида -
иссикликни ҳосил бўлишини камайиши ва иссиқликни ажратилишини кескин 
купайиши юзага келади.Бу вақтда терининг томирларини кенгайиши, тер 
ажратишни купайиши, артериал босимни пасайиши (баъзида ҳароратни 
кризис тушушида коллапс холатига етиши) кузатилади. Баъзи касалликларда 
(масалан, ич терлама ва бошқалар) ҳароратни пасайиш аста - секин," литик " 
холда бўлади ва беморлар уни енгил ўтказади тана сатхининг ҳар хил 
қисмларидан иссикликни ажратилиш турлича тезликда содир бўлади. 
Масалан пешонадан иссиклик оқимини тезлиги 70 ккал/м / соат га тенг 
бўлгани холда, тананинг бошқа очиқ қисмларидан 50 ккал/ м /соатни ташкил 
килади, танани кийим билан ёпик қисмларида эса 17,9 ккал/м кв /соатдир.П. 
Н.Веселкин 1963 йил одам ва ҳайвонлардаги тажрибаларда иссикликни ҳосил 
бўлиши ва ажратилишини ўзаро нисбатларининг вариантларини ҳамда 
терининг ҳароратини ўрганади. Бу вариантлар клиникада иситманинг турли 
типларида учрайди. Иситманинг биринчи варианта бемор танаси 
ҳароратининг тез кўтарилиши билан ифодаланади. Бу ҳолат иссиклик 
ажралиши кескин камайиши иссикликни ҳосил бўлишининг озроқ ортиши 
ҳисобига пайдо бўлади. (масалан, грипп, крупоз пневмония). Бу даврда этни 
жунжикиши, рангни оқариши, артериал босимнинг кўтарилиши, полиурия, 
тахикардия кабилар пайдо бўлади. Иситманинг иккинчи даврида 
иссикликнинг ҳосил бўлиши ва ажратилиши янги юкрри даражада кечади. 
Иситманинг учинчи даврида иссикликни ажратилиши кескин ортгани холда 
иссикликни ҳосил бўлиши озроқ пасаяди. Баъзида тана ҳарорати кескин 
пасаяди (кризис) Бундай ҳолат гриппда, крупоз пневмонияда кузатилади. 
Иситма кечишининг бошқа вариантини биринчи даври тана ҳароратини аста 
кўтарилиши билан ифодаланади. Бу вакт иссикликни ҳосил бўлишини 
анчагина ортиши ва иссикликни ажралишини ҳам камайиши содир бўлади. 
Иситманинг бу типини иккинчи даврида ҳам иссикликни ҳосил бўлиши ва 
ажралиши янги, юкрри даражада кечади. Иситманинг бу типини учинчи 
даври тана ҳарорати аста пасайиши билан ифодаланади. Иссикликни 
ажратилиши кўпаяди, иссикликни ҳосил бўлиши пасаяди. (ҳароратни лизис 
пасайиши, масалан, ич терламада) 
Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, иситманинг ҳамма шаклларида 
иссикликни ҳосил бўлишининг кўпайши унча аҳамиятга эга эмас ва у 
дастлабки даражага 20-30 % ортади ҳолос. Солиштириш учун шуни айтиш 
кифояки, масалан: кучли жисмоний меҳнат вақтида иссикликни ҳосил 
бўлиши нормага нисбатан 100-300% дан ҳам ортиб кетади. Иссикликнинг 
ҳосил бўлиши янада кўпайиши ҳаддан ташқари исиб кетганда кузатилади, бу 
патологияда иссикликни алмашувини бузилиши иситмага нисбатан шу билан 
256 

---

фарқ қилади.Тана ҳарорати ўзгаришининг типларига караб иситмани бир 
неча турларини фарқланади. Агар тана ҳарорати 38 с дан юкрри кўтарилмаса 
бундай иситма субфибрил дейилади. (масалан, бундай иситма сил 
касаллигида ва бошка инфекцияларда кузатилади). Тана ҳароратини енгил 
киска муддатли 37,5-38° С кўтарилиши ҳам субфибрил иситмага киради ва у 
ҳар хил нейро - эндокрин бузилишларда, сурункали инфекцияларда 
кузатилади.Тана ҳарорати ҳар куни кўтарилиб кечқурун 39°С чиқиб, эрталаб 
37
0
С пасайиши билан ифодаланувчи иситма гектик ёки силлани қурутувчи 
иситма дейилади - Febrishecticus. Ҳароратини меъёр даражасигача пасайиши 
(сепсисда), ҳатто нормадан ҳам паст даражага келиши (сил касаллигида) 
бўшаштирувчи иситма Febris remittens - деб аталади. 
Иситма 3 кунда ёки 4 кунда кўтарилувчи турига Febris Intermittens 
tertianas quartana дейилади. Агар иситма аста кўтарила бориб, ҳар куни 
олдинги кунга нисбатан ошиб бориб, бир ёки икки ҳафта оралиғида юқори 
рақамларга етиб борса, эрталабки ва кечки ҳарорат ўртасидаги фарқ 1 с дан 
кам бўлса, ва ниҳоят маълум муддатдан сўнг аста - секин пасайиб борса 
бундай иситмани доимий иситма Febris continua дейилади.