So'z boshi

4-§. Majburiyat predmeti
 
Mashhur  yurist,  Yustinian  kodifikasiyasining  asoschilaridan  biri    professor 
Teofil VI asrga kelib to'rtta asosda majburiyat huquqiy munosabatlarining vujudga 
kelishligini qat'iy ravishda isbotlab berdi va bu asoslar birinchi marotaba Napoleon 
Fuqarolik  Kodeksida  (1804)  o'z  ifodasini  topdi,  keyinchalik  esa  barcha  burjua 
davlatlariga tarqalib hozirgi vaqtga qadar to'liq qo'llanib kelinmoqda.
 
Qadimgi  Rim  quldorchilik  davlatida  majburiyatning  mazmunini  muayyan 
harakatlarni  amalga  oshirish  bilan  bog'laganlar.  Ular  ko'p  hollarda  mol-mulkni 
(ashyoni)  topshirish,  ishni  bajarish,  xizmat  ko'rsatish,  pul  to'lash  yoki  muayyan 

---

harakatlarni  amalga  oshirishdan  o'zini  saqlab  turishlik  va  hokazolardan  kelib  
chiqqan. 
 
Rim  huquqshunoslari  ko'pchilik  holatlarda  majburiyatning  mazmunini  va 
predmetini bir  ma'noda tushunganlar. Lekin majburiyat predmeti o'z  mazmunidan 
farq qiladi. Predmetni aniqlashda, ashyolarning ya'ni majburiyat ob'yektining jinsiy 
alomatlarga  ega  bo'lganligiga  va  individual  aniq  bo'lgan  xarakterli  xususiyatga 
bog'liqligiga e'tibor  qaratilgan.
 
Jinsiy  alomatlarga  ega  bo'lgan  ashyolarga  sariyog',  vino,  g'alla,  qand  va 
boshqa  ashyolar  kiritilib,  ularning  yo'qolib  ketishligi  majburiyatni  bajarishdan 
ozod  etmaydi,  ya'ni  ular  o'z  tabiatiga  ko'ra  shartnomalar  asosida  to'ldirilishi  yoki 
o'z holatiga keltirilishi mumkin, deb hisoblaganlar.
 
Individual,  aniq  bo'lgan  xususiyatlarga  ega  bo'lgan  ashyolar  yuzasidan 
majburiyatlarning  bajarilishi  aynan  shartnomada  ko'rsatilgan  tarzda  amalga 
oshirishligi  lozim  bo'lgan  munosabatlardan  kelib  chiqqan,   uning  yo'qolishi, 
almashtirilishi mumkin bo'lmagan, sinishi yoki dastlabki holatini o'zida saqlab qola 
olmaganligi tuzilgan shartnomalarga ta'sir etgan.
 
Majburiyatlarning  predmetini  faqat  majburiyatlarni  bajarish  vaqtidagina 
aniqlaganlar. Individual xususiyatga ega bo'lgan majburiyatlarni taraflarning o'zaro 
kelishmasligi  asosida  bajarish   mumkin  bo'lmagan.  Majburiyat  huquqiy  munosa-
batlarining  predmeti  sifatida  pullar  ko'p  qo'llanilib,  qarzdordan  kreditorning  talab 
qilib  olish  huquqi  bilan  bog'liq  bo'lgan.  Pul  majburiyat  predmeti  sifatida 
majburiyatni  bajarish  uchun  almashtiriladigan  ekvivalent  va  zararlarni  qoplash 
vositasi  sifatida  qo'llanilgan.  Eng  qadimgi  pul  sifatida  Rimliklar  hayvonlarni  tan 
olishgan.  Keyinchalik  og'irligi  bilan  o'lchanadigan  mis  ishlatilgan.  Hatto  bitimlar 
tuzish  albatta  torozibon  va  mis  simobchasi  (tayoqchasini)  ushlab  turgan  dallol 
ishtirokida amalga oshirilgan. 
 
Tovar,  ashyolardan  foydalanganlik  hamda  pul  qarzini  o'z  vaqtida  to'lay 
olmaganligi,  shartnomalarni  o'z  vaqtida  bajara  olmaganligi  yoki  bajarishni 
kechiktirganligi  uchun  foizlar  undirilgan.  Foizlarni  to'lash  tabaqalar  asosida  ya'ni 
yuqori  mansabdor  shaxs    4  foiz  asosida,  savdogar    8  foiz,  dengiz  bilan  bog'liq 
bo'lgan  qarzlar  bo'yicha    6  foiz  miqdorida,  umuman  olinadigan  foiz  qo'yilgan 
kapitaldan  oshib  ketmasligi  lozimligi  va  yillik  foiz    12  foizdan  oshmasligi 
ko'rsatilgan. 
 
Majburiyatlarda  «kauza»  deganda, xilma  xil tushunchalarning mavjudligini 
e'tiborga  olib,  majburiyat  huquqiy  munosabatlariga  kirishish  uchun  lozim  bo'lgan 
moddiy  asosga  hamda  unga  erishish  uchun  ya'ni  majburiyatni  bajarishdan  kelib 
chiqadigan maqsadga tushunilgan. «Kauza» so'zi lotin tilidan olingan bo'lib, sabab 
yoki shunga o'xshash munosabatning kelib chiqishini anglatadi. 
 

---

Majburiyatlarda    kauza  sub'yektiv  motiv  bo'lib,  majburiyatning  mazmunini 
aniqlaydigan hamda majburiyatga kirishishdan qanday moddiy manfaatdorlik kelib 
chiqishi  bilan  bog'liq  munosabatlarga  tushuniladi.  Kauza    qonuniy  bo'lishi  lozim, 
ya'ni  unda  boshqa  shaxslarning  erkini,  iroda  va  manfaatini,  huquqlarini 
chegaralamaslik  lozim  bo'lgan.  Majburiyatlarni  tuzish  uchun,  eng  avvalo, 
taraflarning  o'zaro  roziligi  talab  qilingan.  Taraflar  roziligi  slavyanlarda  qo'lni 
qo'lga  berish,  boshni  qimirlatish,  jimlik  rizolik  alomati  sifatida  hatto  qadimdan 
qolgan  an'anaviy  harakatlar  orqali  ham  amalga  oshirilgan.  Lekin  Rim  fuqarolik 
huquqiy  munosabatlarining  yanada  rivojlanishi  va  takomillashivi  natijasida  biror 
yuridik munosabat yoki yuridik hujjat orqali bu kelishuvni rasmiylashtirish zarurati 
kelib  chiqqan.  Ana  shu  yuridik  asos  consensus  (kelishuv)  taraflarning  huquqiy 
asosda,  o'z  erklarini  ifoda  etgan  holda  rasmiylashtirish  imkoniyatini  vujudga 
keltirgan  va  shunday  qilib  majburiyatlarning  yangi  turlari  ya'ni  konsensual 
majburiyatlar vujudga keldi.