So'z boshi

2-§. Majburiyatlarning turlarga bo'linishi
 
Majburiyat  huquqiy  munosabatlarining  kelib  chiqish  asoslariga  hamda 
ahamiyatiga qarab Rim yuristlari ularni quyidagi majburiyat turlariga bo'lganlar:
 
1.
    
XII  Jadval  qonunlarida  va  boshqa  qonunlar  tomonidan  e'tirof  etilgan 
fuqarolik majburiyatlariga (Sivil majburiyatlari);
 
2.
    
Pretorlar  tomonidan  himoya  qilinadigan  majburiyatlarga  (pretorlar 
majburiyatlari);
 
3.
    
Natural majburiyatlarga.
 
Rim davlatida, uning ayniqsa fuqarolik huquqida majburiyatlarni o'z vaqtida 
va  lozim  darajada  bajarmaslik  salbiy  oqibatlarni  keltirib  chiqarib,  uni  majburiy 
asosda bajartirilgan hamda keltirilgan zararlar da'vo asosida undirib olingan. 
 
Shuningdek,  da'vo  himoyasi  bilan  ta'minlanmagan  munosabatlar  ham 
mavjud  bo'lgan  bo'lsa-da,  ularni  huquqiy  tomondan  himoya  qilinmaydi,  degan 
ma'no kelib chiqmagan. 
 
Majburiyat  bo'yicha  to'langan  ashyolar  yoki  mulklarni  qaytarib  olish  biroz 
murakkablikni tashkil etgan. Xuddi shunday huquqiy himoya bilan ta'minlanmagan 
majburiyatlar  hamda  majburiyat  asosida  to'langan  ashyolarni  qaytarib  olish 
mumkin bo'lmagan majburiyatlarga natural majburiyatlar deb tushunilgan. 
 
Natural majburiyatlar deb, ko'pchilik holatlarda ota hukmronligi instituti va 
unga  bo'ysunuvchi  qullar,  farzandlar  tomonidan  oila  boshlig'ining  roziligisiz 
tuzilgan  bitimlarga  aytilgan.  Chunki  ota  butun  oilasi  tarkibi  va  ota  hukmronligi 
ostidagi  bo'lgan  qullar  uchun  ham  javobgar  bo'lgan,  hamda  oila  nomidan  ota 
shartnomalarni tuzgan va mulkiy javobgarliklarni o'tagan. 
 
Natural  majburiyatlar, asli grek  filosoflari tomonidan butun olamda  bo'lgan 
voqeliklarni ikki qismga, ya'ni tabiat tomonidan berilgan tabiiy huquqlarga hamda 
insonlarga  davlat  tomonidan  qonunlar  asosida  beriladigan  hukmronlikka, 
hokimiyatga  bo'linishi  g'oyasidan  kelib  chiqqan.  Yustinian  Digestlarida 
ko'rsatilishicha, natural majburiyatlar adolat tamoyillariga asoslanib, u bilan doimo 
bog'liq bo'lgan. 
 
Natural  majburiyatlardan  tashqari  sivil  (fuqarolik)  majburiyatlari  hamda 
pretorlar majburiyatlari ham harakatda bo'lgan. 
 
Sivil  majburiyatlariga  doimo  natural  majburiyatlarni  qarama-qarshi 
qo'yishlik  Rim  huquqining  o'ziga  xos  xususiyatidir.  Rim  huquqshunoslari 
pretorlarning huquqiy holatini belgilaganda, ularning «faqat da'vo qilish vakolatlari 
bor»  degan  tushunchani  ilgari  surganlar.  Ammo  pretorlar,  pretorlik 

---

majburiyatlarini  pretorlarning  kelishuvlari  yoki  paktlari  deb  tushunilmasligi  va 
pretorlar majburiyatlarining keng ma'noga ega ekanligini tasdiqlab berganlar. 
 
Majburiyat  huquqiy  munosabatlari  bo'linadigan  va  bo'linmaydigan 
majburiyat turlaridan va alternativ majburiyatlardan ham iborat bo'lgan. 
 
Bo'linishi  mumkin  bo'lgan  majburiyatlarga  ashyoning  mohiyati,  mazmuni, 
qiymati  buzilmasdan,  zarar  yetkazilmasdan  bo'linadigan  tovarlar,  ashyolar, 
ekvivalentliklar,  valyutalar  va  qimmatbaho  qog'ozlar  va  shunga  o'xshash  moddiy 
qiymatlarni o'zida saqlab qoluvchi narsalardir, deb hisoblaganlar. Masalan, 5 ming 
so'm  pulni  to'lash,  bu  majburiyatni  bo'lib-bo'lib  to'lash  mumkin  va  bu  majburiyat 
bo'linadigan majburiyatlarga kiritilgan, servitut huquqi bilan bog'liq bo'lgan qat'iy 
belgilangan  joydan  hayvonlarni  haydab  o'tish  bo'linmaydigan  majburiyatlar  bo'lib 
hisoblangan.  Alternativ  va  fakultativ  majburiyatlar  bir  biriga  o'xshasa  ham,  lekin 
Rim  fuqarolik  huquqida  tuzilgan  shartnomaning  bajarilishini  shartnomada 
ko'rsatilgan  asosda,  ya'ni  qat'iy  belgilangan  tovarni,  ashyoni  yetkazib  berishning 
o'rniga  boshqa  ekvivalentni  yetkazib  berishga  ham  yo'l  qo'yilgan.  Bu  yerda 
majburiyat  predmeti  bitta,  ammo  qarzdorga  imtiyozlar  berilib,  asosiy  yetkazib 
beriladigan  ashyo  o'rniga  boshqa  ashyoni  berishning  o'zi  o'sha  shartnomani 
bajarganlik  deb  hisoblanishiga  olib  kelgan  hamda  bu  majburiyat  fakultativ 
majburiyat deb atalgan. 
 
Alternativ  majburiyatlar  fakultativ  majburiyatdan  biroz  bo'lsa  ham  farq 
qilgan.  Bu  majburiyat  shartnomada  ko'rsatilgan  bir  necha  harakatning  birortasini 
bajarishga  tushunilgan.  Masalan,  ukalarim  Olim  va  Haydar  shu  xizmatni  qilib 
beradi,  qaysi  biri  tomonidan  bu  majburiyat  bajarilsa,   majburiyat  lozim  darajada 
bajarilgan deb hisoblangan hamda kim tomonidan bajarilgan bo'lsa ham majburiyat 
bajarildi, deb topilgan.