So'z boshi

5-§. Majburiyatlarning vujudga kelishida yuridik faktlar va paktlar 
tushunchasi
 
Majburiyat  huquqiy  munosabatlarining  vujudga  kelish  asoslaridan  muhim 
bir qismini yuridik faktlar va paktlar tashkil etadi. Yuridik faktlar  hayotiy holatlar 
asosida  vujudga  kelib  u  huquqiy  munosabatlarni  vujudga  keltiradigan, 
o'zgartiradigan va bekor qiladigan ijtimoiy munosabatlardan iborat bo'lib, qonunlar 
tomonidan tartibga solinadigan va davlat organlari tomonidan himoya qilinadigan 
munosabatlardir.  Fuqarolik  huquqiy  munosabatlarini  vujudga  keltiruvchi  asos 
sifatida yuridik faktlar yuridik hodisa va yuridik harakatlardan iborat bo'lgan. 
 
Rim huquqshunoslari yuridik faktni fuqarolik huquqiy munosabatlari hamda 
huquqiy  normalarni  bir  biri  bilan  bog'laydigan  munosabatdir,  deb  tan  olganlar. 
Yuridik  faktlarsiz  hech  qanday  huquqiy  norma  kelib  chiqmasligini  hamda  barcha 
yuridik  faktlarning  hammasi  ham  fuqarolik  huquqiy  munosabatlarini  keltirib 
chiqarmasligini  to'g'ri  tushunib  yetganlar.  Rim  yuristlari  yuridik  faktlarning 
huquqiy normalarni vujudga keltirishidan hamda ularni o'zgartira olish layoqatiga 
va  bekor  qila  olish  munosabatlariga,  kuchlariga  ega  ekanligidan  kelib  chiqqan 
holda  ularni  e'tirof  etib    bu  munosabatlar  fuqarolik  huquqiy  munosabatlarini 
vujudga  keltirib  chiqaruvchi  asos  deb  tushunganlar.  Fuqarolik  huquqiy 
munosabatlarni  vujudga  keltirish  uchun  bitta  yuridik  faktning  namoyon  bo'lishi 
ham yetarli edi, ya'ni oldi-sotdi shartnomasini tuzish uchun o'zaro uning predmeti, 
bahosini  va  boshqa  asosiy  shartlari  bo'yicha  taraflarning  o'zaro  kelishishi,  ya'ni 
konsensusning  amalga  oshirilishining  o'zi  ham  kifoya.  Demak,  sotib  oluvchi  va 
sotuvchi o'rtasida tuzilgan shartnomaning o'zi yuridik fakt bo'lib hisoblangan. 
 
Lekin 
Rim 
huquqshunoslari 
ba'zi 
hollarda 
fuqarolik 
huquqiy 
munosabatlarini  vujudga  keltirish  uchun  bir  necha  yuridik  faktlar  yoki  murakkab 

---

bo'lgan  bir  nechta  harakatlarning  namoyon  bo'lishini  taqozo  etishini  isbotlab 
berganlar  va  o'zlari  ham  shunga  amal  qilganlar.  Uy-joyni  ijaraga  olish  yoki 
mahalliy  hokimiyatdan  uy-joyga  bo'lgan  orderni  olish,  u  bilan  uy-joyda 
yashaydigan  shaxslar  o'rtasida  uy-joydan  foydalanish  majburiyatini  murakkab 
bo'lgan yuridik tizimini yoki yuridik faktni keltiradigan holatni vujudga keltirgan. 
Albatta  bu  murakkab  bo'lgan  holatdir.  Yuqorida  qayd  etilganidek,  Rim  yuristlari 
fuqarolik  huquqida  yuridik  faktlarning  vujudga  kelishini  e'tiborga  olib,  ularni 
hodisalarga va harakatlarga bo'lib o'rganganlar. 
 
Hodisalar    insonnning  onggi,  erki  va  irodasi  bilan  bog'liq  bo'lmaydigan 
holatlardir.  Masalan,  tabiat  hodisalari,  insonning  tug'ilishi,  uning  o'limi,  yong'in, 
yer  qimirlashi  va  shunga  o'xshash  holatlar.  Lekin  rimliklar  hodisalar  faqat  inson 
bilan  bog'liq  bo'lmagan  holatda  vujudga  keladi  deb  tushunmasdan,  ba'zida  uning 
inson onggi, erki orqali ham vujudga kelishini ham isbotlab bera olganlar. 
 
Qadimgi  Rim  quldorchilik  davlatida  fuqarolik  huquqiy  munosabatlarini 
vujudga keltiruvchi asoslardan yana biri bu harakat ekanligini hamda harakatning 
o'zi huquq yo'l qo'ygan «qonuniy harakatga» hamda huquqqa xilof yoki zid bo'lgan 
«noqonuniy  harakat»ga  bo'linishiga  o'zlarining  muhim  e'tiborini  qaratganlar. 
Harakatlarni Rim huquqshunoslari doimo bir asosda vujudga keladigan munosabat 
deb,  uni  doimo  huquqiy  munosabatda  qatnashuvchi  sub'yektlar  erki,  irodasi  va 
manfaati bilan bog'liq holda ko'rganlar. 
 
Noqonuniy  harakatlar    huquqbuzarliklar  hisoblanib,  huquqqa  zid,  xilof 
bo'lgan,  qonunga  yoki  boshqa  normativ  hujjatlarga  qarama  qarshi  asosda  amalga 
oshirilgan munosabatlar deb atalgan. Shuning uchun Rim fuqarolik huquqi bunday 
harakatlarni  qonunga  zid,  oqilonalik,  adolatlilik  tamoyillariga  to'g'ri  kelmaydigan 
munosabatlar  deb,  bu  harakatlar  natijasida  keltirilgan  zararlarni  yangi  eramizning 
I-IV asrlarida to'liq Rim fuqarolik huquqi normalari asosida, keyinchalik esa hatto 
jinoiy javobgarlikka tortish asosida ham buzilgan huquqlarni dastlabki buzilmagan 
holatiga  keltirish  uchun  harakatlarni  amalga  oshirib  bordi  va  buzilgan  huquqlarni 
tikladi.
 
Qonuniy  harakatlar  deganda,  qonun  yoki  boshqa  normativ  hujjatlar  asosida 
yo'l  qo'yilgan  ixtiyoriylik,  huquq  yo'l  qo'ygan  harakatlarni  amalga  oshirishlik 
tushunilgan.