|
7-§. Majburiyatni bajarish muddati va uni kechiktirish holatlari
Majburiyatni bajarish muddati, vaqti doimo taraflar o'rtasida tuzilgan
shartnoma asosida belgilangan. Majburiyatning shartnomada ko'rsatilgan
muddatda yoki vaqtda lozim darajada bajarilishi qonuniy asosda talab etilgan.
Agar majburiyatni bajarish muddati ko'rsatilmagan bo'lsa yoxud
majburiyatning mohiyatidan anglashilsa, qarzdor esa ijroni to'xtatmasdan har
qachon bajarishi shart bo'lgan, kreditor esa har qachon ijroni bajarishni talab qilish
huquqiga ega bo'lgan.
Shartnoma asosida aniq tarzda majburiyatning bajarilish muddati
ko'rsatilmasligi ham uchrab turgan, bunda bajarish mumkin bo'lgan muddatlar
amal qilgan va bu munosabatlarda oqilona tarzda, vijdonan harakat qilinishi lozim
hisoblangan.
Savdo munosabatlarining yuqori darajada taraqqiy etishi, shartnoma
doirasining kengayishi, shartnomalar to'g'risidagi qat'iy normalarni biroz
yumshatish yoki qulaylik tug'dirish maqsadida ko'pchilik hollarda majburiyatlarni
bajarish muddatini ko'rsatmasdan ham shartnomalarning tuzilishiga yo'l qo'yilgan.
Yoki Rim yuristlarining fikricha, «bugun tuzilgan Rimdagi shartnomani ertaga
Yegipetda bajarish mumkin emas». Bunday tuzilgan shartnomada jimlik - rizolik
asosida shartnomani bajarish muddatining aniqligini o'rnatish qiyinligini e'tiborga
olib, muddat o'rnatmaganlar. Bunday holatlarda odilona tarzda ishni hal qilishga
ko'proq e'tiborni qaratganlar. Hatto, shartnomani bajarish muddati ko'rsatilmagan
hollarda sudga murojaat qilinganda sudya «odilona er» sifatida (ya'ni «sud
prosessini odilona asosda olib boruvchi shaxs» degan ma'noni anglatgan) qanday
muddat yoki qancha vaqt asosida bu shartnomani bajarishi mumkinligini aniqlash
paytida shartnomani bajarish uchun o'zini qiynamasdan kechayu- kunduz, tabiat
injiqligiga qaramasdan, sovuq va issiqlardan o'zini ayamasdan, yilning faslini,
o'zining yoshini, sog'lig'ini, jinsini o'ylamasdan tinmay harakat qilishga yo'l
qo'ymasdan, oddiy holatda majburiyatni bajarish uchun ketadigan muddatni
yuqoridagi xususiyatlarni e'tiborga olib belgilagan. Ana shu muddatni «oqilona
asosda» belgilangan muddat deb tushunilgan. Qadimgi Rim quldorchilik davlatida
majburiyatlarni muddatidan ilgari bajarishga dastlabki paytlarda yo'l qo'yilmagan.
Lekin savdo munosabatlarining taraqqiyoti, bozor iqtisodiy munosabatlarining
gurkirab o'sishi, Rim davlati hududining kengayishi, jahon taraqqiyotidagi tutgan
o'rni, shartnomalarning ko'plab tuzilishlariga olib keldi va ularni muddatidan ilgari
bajarish ikkala tarafning ham manfaatini ko'zlab, o'z oborotining tezroq amalga
oshishiga imkoniyat yaratib berganligi uchun yo'l qo'yildi.
Rim davlatida majburiyatlarning bajarilishini kechiktirish, o'z vaqtida va
lozim darajada bajarmaslik oqibatlari shartnomada qatnashuvchi taraflarning
intizomsizligini bildirib, ular bilan keyinchalik shartnoma tuzishda chegaralanish
vakolatlarini keltirib chiqargan.
Majburiyatlarning bajarilishini kechiktirish deganda, da'vo talabining joriy
etilishi ya'ni da'vo arizasining yozilishi paytidan boshlanadi. Da'vo arizasining
yozilishidan oldin qarzdorga majburiyatni bajarish yuzasidan ogohlantirish
yuborilishi lozim bo'lgan va undan keyin qarzdorning ustidan da'vo arizasi
yozilgan. Qadimgi Rim huquqida majburiyatlarning bajarilish muddati
shartnomada aniq ko'rsatilmagan bo'lsa, qarzdorning yashash joyiga ogohlantirish
yuborilgan, ammo bajarilish muddati shartnomada ko'rsatilgan bo'lsa, ushbuning
o'zi ogohlantirish ham bo'lib hisoblangan. Qarzdor tomonidan o'z qarzini to'lash
yoki majburiyatni bajarish uchun qilingan harakatlarini ya'ni ashyolar, pullarni
yoki ekvivalentni kreditor qabul qilmasa, bunday holda qarzdor o'z mulkini
omonat asosida saqlab turish uchun depozitga qo'yish yo'li bilan ham majburiyatni
o'z vaqtida bajarishiga yo'l qo'yilgan.
Rim huquqining o'ziga xos xususiyati shundan iborat bo'lganki, depozitga
qo'yish ham kreditor hisobidan amalga oshirilgan. Bunday holda mulkning
tasodifan nobud bo'lishi ijroni qabul qilishni kechiktirgan kreditorga qaratiladi
hamda keltirilgan zararlar ham undan undiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
