So'z boshi

9-§. Mulk huquqini himoya qilish
 
Qadimgi Rim quldorchilik davlatida mulk huquqini himoya qilish usullari 
o'zining kelib chiqish manbalariga qarab, ya'ni odat huquqlari, sivil va pretorlar 
huquqlari, ularning yo'nalishi va turlariga asoslanib har xil bo'lgan.
 
Mulk huquqini himoya qilish usullari sinfiy davrda, dominiat davrlarida, 
Yustinian qonunlariga asosan o'zgarib, har bir davrning qonun-qoidalariga 
moslashtirilib borilgan.
 
Mulk huquqini himoya qilishlikning eng asosiy usuli vindikasion da'vo 
asosida himoya qilishlik bo'lib hisoblangan. 
 
Vindikasion da'vo eng avvalo, prosessual huquq normalari bo'lib, rei 
vindicatio (kuchimni ishlatishlik to'g'risida e'lon qilaman  vim dicere  kuch 
ishlataman) degan qadimgi tarixiy ma'nolarni anglatgan. Rim huquqining 
yanada takomillashib borishi natijasida prosessual normalar bilan birgalikda 
moddiy-huquq normalar ham rivojlanib, o'zgarib, oxiri moddiy-huquqiy 
normalardan tashkil topgan vindikasion da'voga aylangan va fuqarolik (moddiy 
huquqda) bu eng asosiy da'vo turlariga kiritilgan.
 
Vindikasion da'vo  mulk egasining roziligisiz boshqa shaxslar tomonidan 
noqonuniy asosda mulkni, ashyoni egallab olishlik deb tushunilgan. 
 
Bu da'voning o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat bo'lgan:
 

---

1. 
Da'vo qilishlik mulk huquqining sub'yektidan (egasidan)  kim tomonidan 
egallangan bo'lsa, ushlab turuvchi yoki egalik qiluvchi shaxslarga, hatto 
ularning insofli yoki insofsiz egallovchilar bo'lishidan qat'iy nazar ashyoni, 
mulkni egallagan shaxsga da'vo qaratilar edi;
  
2. 
Da'vo ashyoviy xarakterga ega bo'lib, egallagan shaxsga yoki egallab 
olaman, degan maqsadni, erkni izhor etgan shaxsga qaratilgan;
  
3. 
Da'vogar tomonidan da'vo predmeti, uning ob'yekti ko'chmas va ko'chirilishi 
mumkin bo'lgan yoki mumkin bo'lmasligini aniq ifodalab, da'vo arizasida 
ko'rsatilishi lozimligi talab etilgan;
  
4. 
Rim davlati sinfiy davrining oxirlaridan boshlab, vindikasion da'vo asosida 
mulkni «ushlab turuvchi»dan ham talab qilib olishlikning boshlanganligi;
  
5. 
Javobgarning da'vo arizasini qanoatlantirishi hamda ko'chirish to'g'risida 
interdiktning qo'llanilishi, agar da'vo ko'char va ko'chmas mulk bilan bog'liq 
bo'lgan bo'lsa, pretor buyrug'i asosida ashyoni topshirish yoki ashyoni, 
mulkni tortib olib qo'yishlik, hamda ob'yektni olib ketishlik munosabatlari;
  
6. 
Da'vogarning prosessni yutib chiqqandan keyin, da'vo qilgan paytidan 
boshlab, bo'lgan mulk yoki ashyolarni shu paytning o'zidayoq o'ziga o'tkazib 
olishligi;
  
7. 
Insofsiz egallovchidan mulkdan olingan hosil va daromadlarini ham qaytarib 
olishlik to'g'risida talab qilinishligi;
  
8. 
Javobgarning da'voni yutqazib qo'ygandan so'ng uning ijrosini 
kechiktirayotganligi yoki sekinlashtirayot-ganligi uchun jarimalar qo'llash 
huquqlarining mavjudligini;
  
9. 
Mulk huquqi egasining mulkni egallash elementi yoki mulkning to'liq 
qonunsiz egallovchiga o'tib ketganligi natijasida undan foydalana olmaslik, 
tasarruf eta olmaslik munosabatlarining chegaralanishi;
  
10. 
Rim davlatining sud prosessida, ya'ni formulalarga asoslangan prosessda, 
hamda petitor da'volariga asosan, javobgarni ashyoni qaytarib bermasdan, 
uning o'rniga ma'lum bir ekvivalent yoki pul summasi bilan to'lashlikning 
ham e'tiborga olinishi va bunda da'vogarning qasamyod qilishi natijasida 
ashyoning qiymati baholanishligi.
  
Vindikasion da'voda mulkni, ashyoni noqonuniy egallab olgan shaxs, 
insofli egallovchi bo'lsa, uning javobgarligi biroz yumshatilgan asosda amalga 
oshirilgan. Undan faqat da'vo talablari joriy etilgan kundan boshlab, insofli 
egallovchining o'z qo'lida bo'lgan mulki uchun u javobgar bo'lgan.
 
Insofli egallovchi o'zi tomonidan hazm qilingan mulklar, ashyolar 
bo'yicha javob bermagan. Ammo hosil va daromadlari saqlanib qolgan bo'lsa, 
(masalan, omborxonada ikki yashik olma saqlanib qolgan bo'lsa, uni insofli 
egallovchi qaytarishi lozim bo'lgan) o'zini mulk huquqining egasi sifatida ko'rib, 
keltirilgan zararni his etib, uning oqibatini o'ylab qaytarib berishi lozim bo'lgan.
 
Insofli egallovchi tomonidan egallagan mulkni yaxshilash uchun 
harajatlar qilingan bo'lsa, bu harajatlarni mulk egasi qaytarib berishligi lozim edi 

---

hamda  mulkning holatini, mohiyatini buzmasdan biror ashyo qo'shilgan bo'lsa, 
ushbu ashyoni alohida ajratib olib ketishlikka ruxsat berilgan.
 
Noqonuniy asosda egallangan mulkni noinsof (insofsiz) shaxs bu 
mulkning kimga taalluqligini bilib, o'zining manfaatini ko'zlab, balki arzon 
narxda sotib olib, mulkdan, ashyodan foydalanadi. Unga da'vo qaratilgan 
paytda, da'vo predmetining insofsiz egallovchi tomonidan mulk egallangan 
kundan boshlab, da'vo talablari joriy etilgan kunga qadar, bo'lgan mulkning 
o'zini, hosil, daromadlarini to'liq asosda to'lattirib olishlik huquqini amalga 
oshirish, hamda javobgar tomonidan mulkni yaxshilash uchun qilingan sarf-
harajatlarni ham qaytarib bermaslik munosabatlari doirasida amalga oshiradi. 
 
Ulardan tashqari, agar ashyoni saqlash natijasida undan maqsadga 
nomuvofiq asosda foydalangan bo'lsa, undan keladigan yoki olinishi mumkin 
bo'lgan daromadlarni ham yoki mulkka yetkazilgan zararlarni ham to'liq 
qoplashligi lozim bo'lgan. O'g'rilarga esa hech qanday sarf harajatlar berilmagan, 
ulardan aksincha, barcha olingan hosil va daromadlar, hamda mulkdan 
ehtiyotkorona, tejamlik asosida foydalanishi lozimligini e'tiborga olib, olinishi 
lozim bo'lgan ashyolarni, mulkni ham qaytarishlik talab qilingan. 
 
Rimdagi mulk huquqlarini himoya qilishlikda vindikasion da'vodan 
tashqari negator, progibitor va publikanlar da'vo turlari ham mavjud bo'lgan. 
 
Negator da'vo (actio negatoria  aksiya negasoriya)  mulk huquqining 
sub'yekti o'z mulkidan foydalanishni o'z istagi, xohishi va hukmronligi bo'yicha 
foydalana olish imkoniyatidan mahrum bo'lish yoki uning chegaralanishiga 
aytiladi. 
 
Mulkdor o'z huquqining elementlaridan biri foydalanish elementini to'liq 
amalga oshira olmaydi. 
 
Negator da'vo bu mulkdorning egalik qilishdan mahrum etish bilan bog'liq 
bo'lmagan huquqbuzarliklardan himoya qilish munosabatlari bo'lib, bu da'vo 
mulk huquqining egasidan, qonunsiz ravishda boshqa shaxs tomonidan 
mulkdorga tegishli bo'lgan  mulkidan maqsadga muvofiq foydalanishlikni 
chegaralab qo'yilishidan kelib chiqqan. 
 
Bunday holatda, mulkdor bu chegaralishlikni bartaraf etish uchun 
qonunsiz harakat qilib turgan shaxsga da'vo talablarini joriy etgan. Bu yerda 
mulkdor o'z mulkiga bo'lgan va mulk huquqining mazmunini tashkil etadigan 
beshta elementni ham saqlab qoladi, ammo foydalanish elementini 
chegaralaganligi uchun beshinchi elementdan to'liq foydalana olmaydi. Bundan 
kelib chiqib, u mulk huquqini himoya qilish elementiga asosan, chegaralagan 
harakatni yo'qotib, uni dastlabki buzilmagan holatiga keltiradi. 
 
Mulk huquqining egasi foydalanish huquqining chegaralanganligi 
natijasida keltirilgan zararlarni chegaralagan shaxsdan qaytarib, to'lattirib oladi 
va kelajakda yanada foydalanish elementining chegaralanishiga yo'l 
qo'ymasligini talab etadi. 
 

---

Progibitor da'vo negator da'vo bilan birgalikda vujudga kelib, «ta'qiqlash» 
degan ma'noni bildirib, o'z mulkining mustaqilligini ta'minlashda, o'zining 
«ta'qiqlash», «ruxsat bermaslik», «man etishlik» huquqlarini, faqat o'zining yoki 
o'zi tomonidan amalga oshirishligini talab etadigan, boshqa shaxslarning bunga 
aralashishga yo'l qo'ymasligidan iborat bo'lgan huquqiy munosabatlardir.
 
Publikanlar da'vosi deganda, bu da'vo yangi eramizdan ilgarigi 1 asrda 
vujudga kelgan bo'lib, mulkning, ashyoning egasi bo'lmagan shaxsdan insofli 
asosda mulkning boshqa shaxs tomonidan egallanilishligiga tushunilgan. Bu 
da'voni ba'zan petitor da'volari deb ham atalgan. Bu da'voning asl maqsadi  
«huquq haqidagi da'vo»dan iboratdir.
 
Ular bonitorlar mulkini himoya qilishlikka qaratilgan da'volar bo'lib tanilgan 
va bu da'vo nihoyatda kam qo'llanilib, o'z mohiyatini asta-sekinlik bilan yo'qotib 
borgan.
  
   
 
1
 O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: Adolat, 1999. 36 va 53-moddasining 2-qismi