Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Abstract:
Within the framework of a field study, using the example of representatives of the 
"speaking" language of the Baysun region, the work on the scientific-theoretical and descriptive-
analytical study of the folk dialects reflected in the Uzbek National Corpus is studied. The main attention 
is paid to the role and gradual development of the Kipchak dialect in the formation of the basis of not 
only Uzbek, but also related languages. 
Keywords:
 Uzbek literary language, diphthong, Iranized and non-Iranized groups, the role of the 
dialect in the national corpus, lexical-thematic classification of dialects, comments on more than 80,000 
lexicons related to the literary language and dialect. 
Ўзбек халқи ўзининг тарихий тараққиёт жараёнида ғоят мураккаб ва турли босқичларни ўз 
бошидан кечирди, турли халқлар билан ижтимоий, сиёсий ва маданий муносабатда бўлиб, ўз 
фонетик, лексик ва грамматик сатҳини бойитиб келди. Шу сабабли ўзбек тилининг луғат ва сўзлик 
таркиби узоқ даврнинг маҳсули бўлиб, шу халқнинг барча аъзолари учун тушунарли, иқтисодий-
ижтимоий турмушда кўп қўлланиладиган, аниқ маъно бера оладиган, сўз ясалиши ва грамматик 
маъно бериш учун асос бўладиган жуда бой сўз ва сўз формаларига, фразеологик бирликларга 
эгадир.
Шеваларни маълум бир вақт оралиғидан сўнг яна ўрганиш табиий ҳолдир. Сабаби шиддат 
билан ривожланаётган бу даврда техника тараққиёти ва маданий-маиший ҳаётнинг ўсиб бориши 
“глобаллашаётган” келажак авлод тилидан шеваларни “сиқиб” чиқариб, ўрнини адабий тилга ва 
адабий тил орқали кириб келаётган чет сўзларга бўшатиб бераётганлиги, диалектизмлар эса кекса 
авлод тилидагина сақланиб келинаётганлигини ҳисобга оладиган бўлсак, шевалар бўйича олиб 
тадқиқотлар, бугунгача ўзбек шеваларининг фонетикаси, лексикаси, грамматикаси бўйича бир 
қанча китоб, монография ва мақолалар эълон қилинган бўлса-да, ҳозирги кунда ҳам шевалар 
диалектал луғат бойлиги тадқиқотчиларнинг диққат марказида турмоғи лозим.
Ушбу соҳага оид тадқиқотлар ХХ асрнинг 20-30- йилларида бошланган бўлса, бу даврдаги 
Е.Д.Поливанов, К.К.Юдахин, И.И.Зарубин сингари рус олимлари каби олимлар амалга оширилган 
ишларини эътироф этмаслик мушкул. Собиқ СССР даврида ўзбек тили у даражада кенг 
имкониятларга эга бўлмаса-да, рус тилшунослари, хусусан, шевашунослар томонидан илмий 
асосларга таянилган ҳолда тилимиз ва унинг ички бойиш манбаси бўлиб хизмат қилувчи 
шеваларимизни ўрганишга учун саъй-ҳаракатлар олиб борилди. Рус олимлари ўз илмий ишларида 
ўзбек стандарт тилини белгилаш учун уларнинг шеваларини атрофлича ўрганиш орқали ўзбек 
адабий тилининг бир меъёрга келтириш мумкинлигини таъкидладилар. Ўзбек тилшунослигида 
шеваларнинг фонетик, лексик, грамматик, хусусиятларига оид Т.Йўлдошев [Тожикистондаги 
ўзбек шевалари морфологияси, 1986: 23], С.Ибрагимов [Фарғона шевалари касб-ҳунар лексикаси, 
99
*Термиз давлат университети таянч докторанти, E-mail: 
[e-mail]