Ызбек тилининг (нофаол) лексикаси

Ўзбек тилининг нофаол лексикаси

Режа:

1. 
   Ўзбек тилининг фаол (актив) ва нофаол (пассив) лексикаси ҳақида мақлумот.
   
2. 
   Нофаол (пассив) сўзлар, уларнинг турлари:
   
   1. 
      архаик ва тарихий сўзлар
      
   2. 
      неологизмлар
      

1. Луғат составининг тез-тез ишлатилиб турадиган актив қисми ва сийрак ишлатиладиган пассив қисми бўлади.
Актив сўзлар кундалик турмушда қўлланиши одат бўлиб қолган, янгилик, эскилик хусусияти бўлмаган сўзлар киради.
Сўзлар активлиги умуммиллий тил доирасида ҳам, касб соҳасида ҳам бўлади. Масалан, умуммиллий тил доирасида иш, ер, уй, бор, кел, ол, бор, чиқ, кир, мен, у, нима ва сўзлари; колхозчилар нутқида шудгор, звено, бригада, пахта, трактор, машина;
Луғат составидаги баъзи сўзлар пассивлашади. Бунинг сабаблари бор. Бундай сўзлар кишилар нутқида аҳамиятсиз бўлиб қолади. Янги ўзлашган сўзлар ҳам ўзлашиб кетгунча кам қўлланади. Баъзи сўзлар умуман пассивлашади. Пассив сўзлар ҳаётдаги янгиликларни ёки эскираб қолган тушунчаларни ифодаланади.
Кундалик алоҳида зарур бўлмаган, кам ишлатиладиган сўзлар пассив сўзлар дейилади.
Пассив сўзлар уч группага бўлинади: а) эскириб қолган сўзлар; б) янги сўзлар; в) аслида пассив сўзлар.


2. Эскириб қолган сўзлар.
Сўз ифодаланадиган предмет ёки тушунча ҳаётда йўқолиши, ёки уларни ифодалайдиган бошқа сўзлар пайдо бўлиши муносабати билан айрим сўзлар аста-секин унутила бошлайди. Уларнинг кишиларга тушунарли бўлиши ҳар хил бўлади. баъзилари тушунарли бўлса ҳам, нутқда кам қўлланади.
Баъзилари катта ёшдаги кишиларга тушунарли бўлади, ёшларга тушунарли бўлмайди. Бундай сўзларга бадиий ва илмий асарларда изоҳ берилади. Эскирган сўзлар 2 группага ажратилади:
а) тарихий сўзлар (ист.злар)
б) архаизмлар (қадимги сўзлар)
Ўтмишда нарса-тушунчаларнинг номи бўлган, аммо ҳозир эскириб қолган сўзлар тарихий сўзлар дейилади. Бундай сўзлардан йўқ бўлиб кетган нарсалар, тушунчалар ҳақида гап борганда фойдаланилади. Тилда уларнинг синонимлари йўқ. Масалан, ёрғучоқ (ун, ёрма торт, қўл тегирмони) фойтун, ясовул, тахт, канизак, динор (тилла пул), чақирим (1 км) тош (8 чақир) газ (71 см), ботмон (176 кг, 128 кг), мисқол (4,25 г) танга (20) мири (5 тий).
Актив сўзлар қаторига синоними мавжуд бўлган эскириб қолган сўзлар арх-змлар дейилади. Бунда бир нарсанинг номи 2 сўз билан ифода ифодаланади. Бири актив қўлланади, иккинчиси эскириб қолган сўз ҳисобланади. Масалан: дудоқ (лаб), ўмиз (кўкрак), мил (ствол) битик (китоб) муҳр (печать), котиб (секретарь).
Сўз бутун ҳолда архиклашиши сингари, баъзан маъно томондан архиклашиши мумкин. Шунга кўра а) лексик арахаизмлар; гулгун, сиймо (образ); б) семантир архаизмлар, давлат, бағир (госуд. қучоқ), давлат (бойлик), бағир (жигар).


3. Неологизмлар (янги сўзлар)
Кундалик турмушдаги янгича муносабатларни, янги нарса ва уларнинг белгиларини, янги ҳодисалар ва тушунчаларни ифода қилиш учун вужудга келган сўзлар ёки янги маънода қўлланган эски сўзлар неологизмлар дейилади.
М: компьютер техникаси, магистратура, бакалавр, магистр, фермер, супермаркет, маркет, банкрот.
Неологизмлар оддий сўзлар қаторига киргач янгилигини йўқотади.
Неологизмлар:
а) лексик неологизмлар
б) семантик неологизмлар.
Лексик неологизмлар тамомила янги ҳали ўзлашиб кетмаган сўзлардир. Бундай сўзлар: а) ўзбек тилида аввалдан мавжуд бўлган сўз ва морфемалар билан ясалган янги сўзлар; етти йиллик.
б) бошқа тилдан кирган, аммо ҳали умумхалқ тилига сингиб, ўзлашиб, актив сўзга айланмаган янги сўзлар: магистр, банкрот, менеджер, маркетинг, дискет, компьютер ва бошқалар киради.
Семантик неологизмлар тилдаги сўзларнинг янги маънода қўлланишидир. Масалан: йўлдош (ер йўлдоши) пайвандчи (метални уловчи).

1. 
   Ўзбек тилининг экспрессив-стилистик лексикаси.
   

Луғат составидаги баъзи сўзлар маълум бир тушунчани ифодалашдан ташқари, қўшимча эмоционал-экспрессив рангга ҳам эга эканлиги ҳақида илгари ҳам фикр юритилган эди.

Масалан: табассум-кулги, бўш-лапашанг, латта. Эмоционалликка бош-табассум, лапашанг.
Тушунча ифодалашдан ташқари, таъсирчанликка эришиш ва нутқнинг маълум стилини яратиш мақсадида қўлланадиган сўзлар экспрессив-стилистик лексика дейилади.
Экспрессивқстилистик жиҳатдан ҳозирги ўзбек тили луғат состави 2 та катта группага бўлинади:
а) оғзаки нутққа ва ёзма нутққа хос бўлган умумистеъмолдаги сўзлар;
б) стилистик жиҳатдан чегараланган лексика.

2. Оғзаки ва ёзма нутққа хос бўлган умумистеъмолдаги сўзлар.

Кишилар учун ҳаётий зарур нарсаларни англатадиган стилистик ранги бўлмаган сўзлар умумистеъмолдаги сўзлар дейилади.
Улар стилистик жиҳатдан чегараланмагани учун уларни стилистик нейтрал бўлган лексика деб ҳам аталади.
Масалан: нон, уй, сув, одам, юз, кўз, ош, чой, туз, оқ, қора, юрмоқ, бормоқ, мен, сен, у, бу, шу, икки, олти...
Стилистик нейтрал лексика ҳар қандай жанрда ҳам ишлатилаверади.
Услубий чегараланган лексика.
Нутқнинг айрим-айрим турлари учунгина хизмат қиладиган сўзлар услубий чегараланган лексика дейилади. Бундай махсус сўзлар даставвал оғзаки нутққа ёки ёзма нутқда қўлланишларига кўра иккига ажралади.
Масалан: ҳазар қилмоқ, бирлашмоқ, ҳунар, ўрин, арзимаган сўзлари кўпроқ оғзаки нутқда қўлланилса, жирканмоқ, жипслашмоқ, касб, макон, жуъзий сўзлари ёзма нутқда қўлланади.
3. Оғзаки нутқнинг услубий чегараланган лексикаси.
Оғзаки нутқ учун характерли бўлган оддий муомаладаги сўзлар ўзларининг соддалиги, ҳаммага тушунарли бўлиши билан ёзма нутқдаги сўзлардан ажралиб туради.
Оғзаки нутқда стилистик рангли сўзлар кўп ишлатиладиган уларда соддалик, таъсирчанлик, баъзан эркинлик сезилиб туради.
Оғзаки нутққа оид сўзлар бадиий асарларда персонажлар нутқида берилади.
Масалан: Нима қилиб бу эзмачуриқни судраб юрибсизлар, бети қурсин.
Оғзаки нутққа хос сўзларга диалектал сўзлар, оддий муомаладаги сўзлар, эркаловчи сўзлар, дағал (вульгар) сўзлар, ҳақорат сўзлар киради.
Маслан: Қизалоқларим, қўлларинг нуқул барака экан.
Бой, қизталоқ, тоза ҳам давлат йиққан экан.
Оғзаки нутққа эга лексикада кучлим эмоционаллик ва образлилилк бой бўлган махсус эмоционал образли сўзлар ҳам бор. Бу турдаги сўзларга эмоция, ҳаяжон, руҳий кейинмаларни, турли товуш ва ҳаракатларни, ёруғлик кўринишларини ифодалайдиган образли тақлидий сўзлар киради. Бундай сўзлар кишида турли психологик ҳолатларни қўзғатади, воқеага, ҳодисага нисбатан бўлган салбий ёки ижобий муносабатни ифодалайди. Бундай хусусият:
а) ундовларга ва шулардан ясалган сўзларга хос: (оҳ, эҳ, эй, ие, иф, бе, оббо, дод, додламоқ, ухламоқ);
б) тақлидий сўзларга хос ва шулардан ясалган сўзларга хос: (билч-билч, ғарч-ғурч, ванг, торс-турс, қарс, лип, ғирилламоқ).
4. Ёзма нутқнинг услубий чегараланган лексикаси.
Китоб, журнал, газета ва шунга ўхшаш (матбуот нашр)ларда қўлланадиган, умуман, ёзма асарлар учун характерли бўлган сўзларнинг нисбатан, турғун, барқарор экспрессив-стилистик оттенкаси бўлиши ёки бўлмаслиги мумкин. Чунончи, расмий ишга оид, тантанага, нотиқликка оид сўзларнинг поэтик лексика, халқ достонларига оид сўзларнинг, публицистикага оид сўзларнинг бирор даражадаги қўшимча ранги бўлади. Шу билан оғзаки нутққа хос сўзлардан ажралиб туради.
Масалан: сайламоқ, мажбурият, модда, фармон, жарима, изоҳ, исбот, мазкур, шахсан, чексиз, буюк, даргоҳ;
ижозат, бурч, бевосита, табрик, бошчилик, эришмоқ;
зангори, ажойиб, сокин, майин, чеҳра, жамол, ишқ;
диловар, оша, аждар, дев, зўравон;
эксплуататор, илғор, қолоқ, мусобақа, новатор, қардошлик, дўстлик, тинчлик ва бошқалар.
Аммо илмий-техник терминлар, тарихий сўзлар, профессионал сўзлар ва шу кабилар асосан, эмоционал оттенкасиз бўлади. Ҳатто аввал эмоционал оттенкаси бор бўлган сўз ҳам термин тусига киргач эмоционаллигини йўқотади. Бунинг ўрнига “китобийлик” оттенкаси пайдо бўлади. Масалан, кичик тилча, қоринча (анатомия соҳасида), муштча, юбка (автомашина деталлари), батрак (тожикча-форсча бадраг – “қайсар”, “тубан арқ”, кейинчалик маълум ижтимоий қатлам”) каби.