Buxoro davlat universitetining

Kompozitsiya yoʻli bilan sifat yasash
Kompozitsiya usuli bilan qoʻshma sifatlar hosil qilish oʻziga xos 
xususiyatlarga ega. qoʻshma sifat hosil qilishda ikki va undan ortiq 
komponent semantik va grammatik jihatdan biriktiriladi. 
Tarkibiga koʻra bunday sifatlar quyidagilarga boʻlinadi: 
1. Ikki sifatdan tarkib topgan boʻladi: olachipor, och sariq, toʻq 
qizil.
2. Sifat va otdan: ochkoʻz, qimmatbaho, sheryurak. 
3. Ot yoki ravish va sifatdoshdan tashkil topgan: tinchliksevar, 
tezpishar. 
4. Ot va aro soʻzidan tarkib topadi: xalqaro, shaharlararo. 
qoʻshma sifatlar bilan sifatlovchi birikmalarni farqlash lozim. Bunda 
sifatning predmet belgisini bildirishini asosga olish bilan birga, uning 
grammatik belgisini ham hisobga olish kerak. Masalan: koʻk muqovali 
kitob gapida «koʻk muqovali» qoʻshma sifat emas. Chunki bu birikma 
komponentlari oʻzaro aniqlovchi aniqlanmishlik munosabatini 
saqlagan. Ya’ni koʻk muqovali kitob deganda, koʻk va muqova 
soʻzlari oʻz mustaqil ma’nosini saqlaganligi koʻrinadi. qora telpakli 
yigit, oq soqolli kishi, oʻrta ma’lumotli qiz, besh qavatli bino 
birikmalari tarkibidagi soʻzlarni almashtirish mumkin, qoʻshma 
sifatlarda bunday qilib boʻlmaydi. 
Ikkinchidan, qoʻshma sifatlar sodda sifatlar singari darajalana 
oladi: kaltafahm, kaltafahmroq, eng kaltafahm. 
Umuman, -li qoʻshimchasini olgan birikmalar qoʻshma sifat 
emas. 
Ba’zan pauzani oʻzgartish orqali -li qoʻshimchasini olgan 
birikmalarning oʻzaro aloqasini oʻzgartirish mumkin: uch bolali ayol, 
sakkizta fonarli uy. 
 
4.2.4. Fe’l yasalishi 
Fe’llar oʻziga xos yasalish tizimiga ega. Tilimizdagi fe’llar, 
asosan, affiksatsiya va kompozitsiya usuli bilan yasaladi. Yasash 
asosiga qoʻshilib -
la, -lan, -lash, -lashtir, -(a)y 
kabi affikslar 
mahsuldor boʻlib, juda koʻp miqdorda fe’l yasashga xizmat qiladi. 
1.
-la 
affiksi quyidagi qoliplarda yangi soʻz hosil qiladi: 
ot

-la: 
ishla, gulla, tuzla, bogʻla; 
sifat

-la: 
qorala, tekisla, tezla, tozala; 

---

207 
ravish

-la: 
qaytala, hozirla....; 
olmosh

-la: 
sizla, senla; 
taqlid

-la: 
gumburla, dukurla....; 
undov

-la: 
dodla, voyvoyla, tufla.... 
2. -
lan, -lash, -lashtir 
kabi murakkab affikslar- 
ot, sifat, son

-lan: 
zavqlan, ajablan, ikkilan....; 
ot, sifat, son

-lash: 
salomlash, tezlash, birlash....: 
ot

-lashtir: 
rejalashtir(moq), 
gazlashtir(moq), 
ekranlashtir(moq)... -
turli ma’nolarga ega boʻlgan fe’llar yasaydi. 
Yuqorida koʻrsatilgan affikslar orqali yasalgan fe’llarni ma’no 
jihatidan guruhlash mushkul, chunki tilimizdagi 
ovqatlanmoq, 
kasallanmoq, 
foydalanmoq, 
toʻlqinlanmoq, 
ahdlashmoq, 
qiyinlashmoq, oydinlashmoq 
kabi yuzlab fe’llarning har biri rang-
barang ma’nolarni oʻzida voqelantiradi. 
3. 
-ar, -ay 
affikslari sifat

-ar, ot, sifat

-ay qolipida biror belgini 
qabul qilish ma’nosini ifodalalovchi fe’llar yasaydi. Chunonchi, 
qisqar(moq), pasay(moq), toray(moq), kuchay(moq).... 
4. Fe’l yasovchi -a,-illa,-sira,-ik,-iq,-ira,-i kabilar kamunum 
affikslar sanaladi va 
ot, sifat, taqlid

-a: 
sana, oʻyna, qiyna, ata, boʻsha, shildira, 
yiltira; 
taqlid

-illa : 
chirsilla, chirqilla, moʻltilla, guvulla, likilla; 
ot, olmosh

-sira: 
suvsira, gumonsira, hadiksira, sensira, 
manmansira, sizsira; 
ot, sifat, son

-ik: 
koʻzik(moq), kechik(moq), birik(moq); 
sifat

-iq: 
zoʻriq(moq), zoriq(moq); 
taqlid

-ira: 
yaltira, miltira, qaltira; 
ot, sifat

-i: 
changi(moq), boyi(moq), tinchi(moq) 
qolipidagi 
fe’llarni yasashga xizmat qiladi.
Kompozitsiya usuli bilan, ma’lumki, 
fe’l

fe’l
:olib bermoq, aytib ketmoq, sotib bermoq, olib qochmoq, 
sakrab turmoq; 
ot

fe’l: 
ta’zim qilmoq, bashorat qilmoq, isbot etmoq, kasal 
boʻlmoq, fikr qilmoq, zikr etmoq; 
sifat

fe’l: 
xursand boʻlmoq, shod etmoq, xafa qilmoq, obod 
qilmoq, juft boʻlmoq, zada boʻlmoq 
kabi qoʻshma fe’llar yasaladi. 

---

208