Buxoro davlat universitetining

Sintaktik - leksik usul 
Soʻz birikmasining soʻzga aylanishi yoʻli bilan soʻz yasash 
sintaktik - leksik usul deyiladi. Vaqtlar oʻtishi bilan ma’lum tipdagi 
soʻz birikmalari bir soʻzga aylanib, bir leksik ma’no anglatadigan 
boʻlib qoladi: asalari, tokqaychi, joʻxoripoya, mingboshi.
Affiksatsiya usuli
Soʻzga qoʻshimcha qoʻshish orqali yangi soʻz hosil qilish 
affiksatsiya usuli deyiladi: ishchi, oʻrmonchi, oʻyla, yopiq, ochiq. Bu 
usul eng faol usuldir. Soʻz yasovchi qoʻshimchalar qoʻshilish oʻrniga 
koʻra suffiks va prefiks xarakteridadir: betinim, tinimsiz. Soʻz 
yasovchi 
qoʻshimcha 
birdan 
ortiq 
qoʻshilishi 
mumkin: 
bil+im+don+lik. Agar qoʻshimcha oʻzbek tili soʻzlariga ham, boshqa 
til soʻzlariga ham qoʻshilib yangi soʻz yasasa, u soʻz yasovchi 
hisoblanadi: oilaviy, texnikaviy, mafkuraviy, fizikaviy kabi. Faqat 
oʻzlashma soʻz tarkibidagina uchrasa, bu soʻz yasovchi 
hisoblanmaydi: -ist: kommunist; -yat: majburiyat. 
Soʻz yasovchi qoʻshimcha sodda yoki qoʻshma boʻlishi mumkin: 
-chi, -la, -k, -sodda; -chilik, -garchilik qoʻshma. 
Soʻz yasash darajasiga koʻra qoʻshimchalar uchga boʻlinadi: 
1. Unumli. 2. Kam unum. 3. Unumsiz. 
Unumli qoʻshimchalar: -chi, -la, -lik, -li, -chi, -dor. 
Kam unum: -dosh, -ma, -ch, -don. 
Unumsiz: -kash, -gʻon, -gar, -vul; -xona, -noma kabi 
qoʻshimchaoidlar ham soʻz yasash uchun xizmat qiladi: choyxona, 
ishxona, tabriknoma. 
Etimologik 
jihatdan 
soʻz yasovchilarning asosiy qismi 
oʻzbekchadir.
 
Kompozitsiya usuli 
Birdan ortiq oʻzak morfemalarni qoʻshish orqali yangi soʻz hosil 
qilish kompozitsiya usuli deyiladi. Kompozitsiya usuli bilan qoʻshma 
soʻz hosil qilinadi: tuyaqush, oybolta, havorang, sotib ol, olib bor. 
Kompozita - qoʻshma soʻz demakdir. Sodda soʻzda mustaqil ma’noli 
morfema bitta boʻlsa, qoʻshma soʻzda birdan ortiq boʻladi. 
Chogʻishtiring: temirchi, tortinchoq, boshla, belbogʻ, qoʻlqop, asalari. 
Agar qoʻshma soʻz tarkibidagi bir morfema oʻz ma’nosini 
yoʻqotgan boʻlsa, sodda soʻz sanalaveradi: kechqurun, quloqchin. 

---

202 
Oʻzlashma qoʻshma soʻzlarning morfemalari oʻzbek tili uchun 
uqilmasa, sodda soʻz sanaladi: odamshavanda, dardisar, astoydil, 
santimetr.