Buxoro davlat universitetining

Affiksoidlar. 
Ba’zi so‘zlar qo‘shimcha vazifasini bajarib, ergash 
morfemaga aylana boshlagan bo‘lsa ham, hali qo‘shimchaga aylanib 
yetmagan bo‘ladi. Bular affiksoid sanaladi. Masalan, Bu uyda to‘rt 
xona bor. Biz ishxonaga bordik. Misollardagi xona elementi o‘rni 
bilan so‘z bo‘lib ham, qo‘shimcha bo‘lib ham qo‘llangan. U bir 
o‘rinda o‘zak morfema, boshqa o‘rinda ergash morfema. Keyingi 
holda o‘rin bildiradigan qo‘shimchaga juda yaqin. Chog‘ishtiring: 
muzxona-muzlik, 
sartaroshxona-sartaroshlik. 
-jon, 
-xon, 
-oy 
elementlari ham xuddi shunday: jon qizlar-qizlarjon, jonim otam-
otajonim kabi. 
Qoʻshimchalar vazifasiga ko‘ra 2 guruhga bo‘linadi: 1) so‘z 
yasovchilar; 2) shakl yasovchilar. 
So
‘
z yasovchi qo
‘
shimchalalar
so‘zlarga qo‘shilib, yangi so‘z 
hosil qiladi. Yangi so‘z yangi lug‘aviy va grammatik ma’nolarga ega 
bo‘ladi. Masalan, 
paxta
leksemasi -chi affiksini olib, 
paxtachi
so‘zi 
vujudga keladi. Yangi lug‘aviy ma’no yangi grammatik ma’noni ham 
vujudga keltirdi: narsa-buyum oti shaxs otiga aylandi. Shu bilan 
birgalikda, yangi so‘zning valentlik imkoniyatlari ham asos 
so‘znikidan keskin farqlanadigan holga keladi. 
Shakl yasovchi qoʻshimchalar
asosiy xususiyatlariga ko‘ra uchga 
ajraladi: 1) lug‘aviy shakl hosil qiluvchilar; 2) sintaktik shakl hosil 
qiluvchilar. 
Lug‘aviy shakl hosil qiluvchi qoʻshimchalar
leksema lug‘aviy 
ma’nosini nutqqa moslashtirish vazifasini bajaradi. Masalan, 
kitob
leksemasining sememasida birlik va ko‘plik ma’nolari noma’lum. Son 
lug‘aviy shakl hosil qiluvchisi bo‘lgan -
lar 
uni ko‘plik tomon 
muayyanlashtiradi. 
Sintaktik shakl hosil qiluvchi qoʻshimchalar
so‘zlarning sintaktik 
qurilmalardagi o‘rnini belgilaydi. Masalan, kesimlik kategoriyasi 
so‘zlarga kesimlik mavqeini beradi. Kesimning ega va hol bilan 
sintaktik aloqasini ta’minlaydi. Kelishik morfemalari oldingi mustaqil 
so‘zni keyingi, egalik qo‘shimchalari esa keyingi mustaqil so‘zni 
oldingisiga bog‘lash vazifasini bajaradi. 

---

194 
Bu o‘rinda so‘zning morfema strukturasi va so‘zning morfologik 
strukturasi tushunchalarini izohlash ham o‘rinli. So‘zning morfema 
strukturasi – so‘zning morfemalardan iboratligi: ish+chi+lar. 
So‘zning morfologik strukturasi so‘zning shakl yasalishi uchun 
asos bo‘ladigan qism bilan shakl yasovchi qismdan iborat strukturasi: 
terimchi+lar, ishchi+ga, kitob+dan. 
So‘z tarkibi yoki so‘z strukturasiga uch nuqtayi nazardan 
yondashiladi: 
1. Morfema strukturasi - necha morfemadan iborat: ish+chi so‘zi 
ikki morfemali. 
2. So‘z yasalish strukturasi - yasalish asosi va yasovchi: ish+chi, 
terim+chi. 
3. Shakl yasalish strukturasi yoki morfologik strukturasi - yasalish 
asosi va shakl yasovchi: ish+lar, ishchi+lar.