Buxoro davlat universitetining

quloqchin
so‘zida 
-chin
elementi ma’no ifodalaydi; tiril, tirik 
so`zlarida esa "tir" qismi ma’noga ega emas. Shuningdek, -xona, -
noma, -xo‘r, -boy kabilar aniq o‘zak morfema ma’nosidan uzoqlashib, 
qo‘shimcha morfemaga aylangan. Morflar turli ko‘rinishlarga ega 
bo‘ladi. Masalan: ishla so‘zidagi -la elementi hayda so‘zida -da 
shaklida kelgan (lekin hay-hayla fe’lida yana -la tusida qo‘llangan), 
hozir ajralmaydigan 
unda
so‘zida ham aslida shu -da qo‘shimchasi 
bor (un – ovoz). Bu -la va -da ko‘rinishlari umumiy tarzda morfema 
deyiladi. Buning har bir ko‘rinishi esa morf (allomorf) sanaladi. Bu 
turli ko‘rinishdagi qismlar, morflar bir-biriga nisbatan allomorf 
sanaladi. Bu hol o‘zak morfemalarda ham ko‘rinadi: 
tashqi
so‘zidagi 
tash
elementi 
tish
tusida ko‘p uchraydi. Yana: 
kuchuk uvladi – bo‘ri 
ulidi
(uv va u).
Morfemalar vazifasiga ko‘ra so`z yasalishiga ham, shakl 
yasalishiga ham aloqador. Masalan, 
temirchi
(qo‘shimcha orqali so‘z 
yasash), 
temirni
(qo‘shimcha orqali shakl yasash). 
 
4.1.1. So‘z va morfema 
So‘zning tarkibini grammatik jihatdan tekshirganimizda, unda 
ma’lum ma’no anglatadigan qismlarni, bu qismlarning o‘zaro 
bog‘langanligini ko‘ramiz. So‘zning bo‘linmas, eng kichik ma’noli 
qismi morfema deb ataladi. 
Tovush va ma’noning bir butunligidan iborat bo‘lish, ma’no 
anglatish xususiyati so‘zda ham, morfemada ham bor, lekin bular bir 
qancha belgilariga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Ya’ni morfema va so‘z 
bir hodisa emas. Bular orasidagi farqlar quyidagilar: 
1. So‘z morfemalarga bo‘linadi. 

---

191 
2. Nutqda boshqa so‘zlar bilan munosabatga kirishadi. 
3. Gap bo‘lagi vazifasida kelish xususiyatiga ega. 
4. Morfema nutqda mustaqil qo‘llanmaydi. 
5. Morfema so‘z tarkibidagina yashaydi. 
6. Ma’noli qismlarga bo‘linmaydi. 
So‘zning morfem tarkibi uni tashkil etuvchi morfemalar 
yig‘indisidir. So‘z birgina morfemadan iborat bo‘lishi mumkin: kuz, 
muz, oyoq, bir, sakkiz, gul. Bir morfemali so‘zlar faqat o‘zakdangina 
iborat bo‘lib, odatda, tub so‘z sanaladi. Eng sodda morfem tarkibli 
so‘zlar tub so‘zlardir: tosh, bosh, qosh. Hamma yasama so‘zlar 
kamida ikki morfemadan tashkil topadi: yoz+gi, jon+siz, sev+gi. 
Turli xil qo‘shimchalar vositasida hosil qilingan so‘zlar yasama 
so‘zlar deyiladi: bola+li, aql+li, ish+chi. Morfemalar vazifasiga ko‘ra 
so‘z yasalishiga ham, so‘z o‘zgarishiga ham aloqadordir. 
Qo‘shimchalarni so‘z yasovchi qo‘shimchalar (derivatsion) va 
so‘z o‘zgartiruvchi (relyatsion) affkslar tusidagi tasnifi shu holatga 
asoslandi. 
So‘zning morfologik strukturasidagi shartlangan va erkin o‘zaklar 
atamasi 
faqat 
o‘zlashma 
so‘zlarga 
tegishlidir. 
Tilda 
faqat 
qo‘shimchalar bilan birgalikda ishlatiladigan o‘zaklar shartli (bog‘li) 
o‘zaklar deyiladi: fash+izm, fash+ist, ko‘r+k+li, ate+ist. Erkin 
o‘zaklar qo‘shimchalarsiz boshqa morfemalar bilan birlashmagan 
holda ham mustaqil ishlatiladi: mashina, vagon: mashina+li, 
vagon+siz, mashina+soz, vagon+chi, vagon+li. Rus tilidan o‘zbek 
tiliga qabul qilingan ko‘pgina qo‘shma va qisqartma so‘zlar ham rus 
tilidagidek, morfemalarga ajratiladi: radio+sentr, ped+institut, 
mikro+rayon, avto+vokzal, avia+pochta. 
So‘zlarning morfem tahlilida tarixiylik va hozirgi holat masalasini 
aniq chegaralay bilish kerak. So‘zning morfematik tarkibi o‘zgarib 
turadigan hodisadir. Masalan, hozirgi o‘zbek tilidagi qovurg‘a, 
qachon, yaproq, bo‘rsiq so‘zlari ilgari morfemalarga ajratilgan: 
yap+moq, qay+choq, qop+ur+g‘a (-g‘a ot yasovchi). Bu so‘zlar 
hozirgi 
o‘zbek 
tilida 
morfemalarga 
ajratilmaydi. 
Qismlarga 
ajraladigan, so‘zlarning davrlar o‘tishi bilan qismlarga ajratilmaydigan 
so‘zlarga aylanishi soddalanish deyiladi: ich+ak (kichraytish), yur+ak 
(ot yasovchi), bo‘y+in (kichraytish), bugun, sakson. 

---

192 
So‘z morfematik tarkibining o‘zgarishidagi ikkinchi xil ko‘rinish 
qayta bo‘linishidir. Uning mohiyati shundaki, ma’lum bir so‘z ilgari 
bir xil qismlarga bo‘lingan bo‘lsa, hozir undan farqli ravishda, 
qismlarga boshqacha bo‘linadi: insoniyat so‘zi birinchi davrda uch 
qismga bo‘linadi: inson-o‘zak, -iy va -at qo‘shimchalari mavjud 
bo‘lgan bo‘lsa ham, hozir "insoniy" holati ishlatilmaydi. Yana 
chog‘ishtiring: ular: ul+ar, u+lar.