Buxoro davlat universitetining

Qo
‘
shimchalarning tuzilishi 
Qo‘shimchalar tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: sodda 
qo‘shimchalar va qo‘shma qo‘shimchalar. 
Birgina ma’noli qismdan iborat bo‘lgan qo‘shimcha morfema 
sodda qo‘shimcha deyiladi: -chi, -zor, -dosh, -ga, -da, -dan, -roq kabi. 
Birdan ortiq qo‘shimchalarning o‘zaro birikuvidan hosil bo‘lgan 
qo‘shimcha morfemalar qo‘shma qo‘shimcha deyiladi: -chilik, -
garchilik, -garlik, -moqda kabi. Qo‘shma qo‘shimchalarda ergash 
morfemalar bir-biridan ajralmaydi: kosibchilik, ikki tomonlama, 
yog‘ingarchilik kabi. 
O‘zbek 
tilidagi 
qo‘shma 
qo‘shimchalarning 
o‘ziga 
xos 
xususiyatlari A.Berdialiyev tomonidan maxsus tadqiq qilingan. 
So‘zlardagi kabi qo‘shimchalarda ham ma’nodoshlik, zid 
ma’nolilik, shakldoshlik va koʻpma’nolilik hodisalari mavjud. 
Qoʻshimchalar ma’nodoshligi 
Shaklan har xil, umumiy ma’nosi bir-biriga yaqin bo‘lgan 
qo‘shimchalar ma’nodosh qo‘shimchalar
 
deyiladi: -yap, -yotir, -
moqda qo‘shimchalari hozirgi zamon davom fe’lini yasaydi. -li va -
dor qo‘shimchalari egalikni ifodalaydi: homilali, homilador. -giz, -dir 
qo‘shimchalari fe’lning orttirma nisbatini yasaydi: oldir – olg‘iz, 
kiydir – kiygiz kabi. 
Ma’nodosh absolyut tenglikka ega emas. Ular ma’nosi, uslubiy 
bo‘yog‘i, qo‘llanish doirasi bilan o‘zaro farqlanib turadi. Bu farqlarga 

---

195 
e’tibor qilish orqali mazmunni ochiq, nozik ottenkalarni hamda 
emotsiyalarni aniq berishga, umuman, uslubiy jihatdan savodli 
bo‘lishga erishiladi. 
Ma’nodosh qo‘shimchalar boshqa tillardan, shevalardan 
qo‘shimchalar olish yo‘li bilan hosil bo‘ladi. 
Ma’nodosh qo‘shimchalar so‘z yasovchilarda ham (unumli, 
unumdor), shakl yasovchilarda ham (oqish, oqimtir, aytingiz, 
aytinglar) uchraydi. 
Ma’nodosh qo‘shimchalarning o‘ziga xos xususiyatlari Y.Tojiyev 
tomonidan maxsus tadqiq etilgan.