Sintaktik shakl hosil qiluvchi qo`shimchalarni o`rganishda innovatsion metodlardan foydalanish

SINTAKTIK SHAKL HOSIL QILUVCHI QO`SHIMCHALARNI O`RGANISHDA INNOVATSION METODLARDAN FOYDALANISH
TerDU PI 1-bosqich magistranti Hilola Xudoyqulova.
Annotatsiya: Maqolada ona tili o`qish savodxonligi darslarida sintaktik shakl hosil qiluvchi egalik,kelishik, bog`lamalar, shaxs-son, zamon, mayl qo`shimlarini o`ganishda innovatsion metodlardan foydalanish aniq misollar bilan yoritilgan.
Kalit so`zlar: Innovatsiya, ona tili va o`qish savodxonligi, metod, matn, asos, qo`shimcha, sintaktik, kreativlik.
Аннотация: В статье приведены конкретные примеры использования новаторских методов в изучении синтаксических форм владения, согласования, связи, лица-числа, времени, наклонения, образующих синтаксическую форму на уроках грамотности чтения на родном языке.
Ключевые слова: Нововведение, родной язык и грамотность чтения, метод, текст, основа, дополнение, синтаксис, творчество.
Annotation: The article provides specific examples of the use of innovative methods in the study of syntactic forms of ownership, agreement, connections, person-number, tense, inclination, which form a syntactic form in the lessons of mother tongue reading literacy.
Keywords: Innovation, mother tongue and reading literacy, method, text, basis, supplementary, syntactic, creativity.
Ta’lim-tarbiya tizimini yangilashga doir innovatsion harakatlarni amalga oshirish, isloh qilish, shakllantirish ta’lim sohasining rivojlanish darajasini belgilab beruvchi dolzarb masalalardan biridir. “Inson, uning har tomonlama uyg`un kamol topishi va farovonligi shaxs manfaatlarini ro`yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mihanizmlarini yaratish , eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq- atvorning andozalarini o`zgartirish, respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy intelektual merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimin¹i shakllantirish O`zbekiston taraqqiyotining muhim shartlaridir ”<sup>1</sup>
Darhaqiqat mamlakatimiz ertangi kuni vorislariga ta’lim tarbiya berishda innovatsion metodlarni pedagogik faoliyatda qollash, o`quv jarayonini samarali va sifatli tashkil etishdan iborat. Ta’lim jarayonida davr talabiga mos o`qitishning yangi usul va metodlarining ishlab chiqilishi va qo`llanilishi o`quv jarayonining samarasini, sifatini kafolatlaydi. Bugungi kun o`qituvchisi pedagogik faoliyatda ta’lim va tarbiyani rivojlantiruvchi zamonaviy vositalardan unumli foydalanishi, o`z ustida doimiy ishlashi va eng kamida ta’lim yangiliklarini amaliyotda qollashi ta’lim jarayonining unumdorligini oshiradi, o`quvchilarning mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliytlarini shakllantiradi, qiziqishni oshiradi, bilimlarni mustahkam o`zlashtirish,o`zlashtirilgan bilimlar bazasidan hayotiy masalalarda erkin foydalanish ko`nikma va malakalarini mustaxkamlaydi. Boshlang`ich sinfda o`quvchilar tafakkurini shakllantirishda o`qituvchining mahorati, uning innovatsion metodlarni ta’lim jarayoniga mohirona tadbiq qila olishi, ta’limning yangidan-yangi usul va metodlari ustida izlanishi, ilg`or ustozlar tajribasidan ijodiy foydalana olishi juda muhimdir.
“O`qitishning muammolari nafaqat pedagoglar, sotsiologlar, balki faylasuflar, psixologlarning ham e’toborini o`ziga qaratmoqda” <sup>1</sup>
Shu xususida barcha o`quv darsliklarini organishda fanlararo integratsiya g`oyalari ilgari surilayotgan bir davrda boshlang`ich sinf ona tili va o`qish savodxonligi darslarini oqitishda ham innovatsion g`oyalar bilan majassamlashgan metod va usullardan foydalanish tavsiya etiladi. Ma’lumki, kichik maktab yoshidagilarga ona tili va o`qish savodxonligi darslarida sintaktik shakl yasovchi, otlarda egalik, kelishik, fe’llarda shaxs-son qo`shimchalari so`zlarni bir-biriga bo`lovchi qo`shimchalar deb o`rganiladi. Bog`lovchi qo`shimchalarni o`rgatishda so`z tarkibi asos va qo`shimcha tushunchalarini o`quvchilar ongida shakllantirishda matn ustida ishlash va unda ishtirok etgan qoshimchalarni tahlil qilishda turli grammatik oyinlardan foydalanish ²muhim jarayon hisoblanadi. “Grammatik o`yinlar bolalarda mustaqillikni tarbiyalaydi. O`quvchilarni tez o`ylashga, mustaqil fikrlab javob berishga, zehnli bo`lishga, har bir ishda tashabbus ko`rsatishga undaydi. Faoliyat ko`rsatishga chorlaydi. Bu mashg`ulotlar bolalarning diqqatini bir yerga to`playdi. O`quvchilarda sog`lom musobaqa ruhini tug`diradi.” <sup>2</sup>
Xalq og`zaki ijodida ertak, hikoya, masal janrlari o`quvchilar tomonidan katta qiziqishlar bilan qabul qilinadi. “Xalq og`zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o`qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o`tkir syujetliligi va xalq tiliga yaqinligidir” ¹
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, O`quvchlarga qo`shimchalarni o`lashtirishda yordam beradigan qiziqarli innovatsion metodlarda ertak matnidan foydalangan holda darsni tashkil etishda “Zukkolar”, “O`yla izla top”, “Domino”, “Konvert”, ”Kerak so`zni tanlab ol” kabi metodlaridan foydalanish bolalarni topqirlikka, fikrlashga chorlaydi va ta’lim jarayonida yuqori samara beradi. Bunda bolalar avvolo matnni o`qib tushunadilar, didaktik o`yinlar shartlariga ko`ra guruhlarga bo`linib, matnda ishtirok etgan sintaktik shakl hosil qiluvchi qoshimchalarni aniqlab yozadilar, ajratib olingan qo`shimchalar yordamida boshqa sozlar asoslariga qo`shib so`zlar hosil qiladi va shu so`zlar ishtirokida o`zlari mustaqil matn yaratishga doir mashg`ulotlarni amalga oshirish orqali olingan bilimlarni tanish hamda notanish vaziyatlarda qo`llash, mustqil ijodiy fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi. Kelajakda biror bir soha mutaxassisiga aylanganda maktabda olgan bilimlari orqali o`zbek tilida ish yuritish, nutq so`zlash, taqdimot o`tkazish yoki maqola yozishga qiynalmaydilar. Shunday innovatsion metodlardan biri “Konvert” o`yinidan foydalanish tavsiya etiladi.Bu oyinni amalga oshirishda guruhlarda ishlash qiziqarli va samarali natija beradi. Bunda o`qituvch uchta konvert ustiga 1-konvaertga, “ Baliqchi va baliq ”, 2-konvert “Bir xumcha shavla”, 3-konvert” Jimjiloq” ertagi qahramonlari rasmlarini yopishtirib. ertak matnini konvert ichiga solib tarqatadi va oyin shartlari bilan tanis<sup>3</sup>htirish, sinf taxtasi maydonini uchga taqsimlash, o`yin qatnashchilarini uch guruhga bo`linish, o`z jamoalariga nom tanlash jarayonlari o`ziga xos ko`tarinki ruhda tashkil etiladi hamda konvertlar ichidagi ertak matni guruh sardorlari tomonidan o`qib eshittirilib, qisqacha savol-javobdan so`ng boshlash buyrug`i beriladi.
1-shart: Ertak qahramonlari nomini yozish. Bu sinovda ishtirokchilar estafeta usulida qahramonlar nomini yozadilar.
2-shart: Yozilgan so`z asoslariga sintaktik shakl hosil qiluvchi qo`shimchalarni qoshib yozish.
3-shart: Hosil bo`lgan so`zlarni boshqa so`zlar bilan bog`lab so`z birikmalari hosil qilish.
4-shart: O`rganilgan ertak qahramonlarining ijobiy va salbiy sifatlarini tahlil qilish. Bu shartda ertak qahramonlarining xarakteri va axloqiy sifatlarini tahlil qilisha doir bilimlarga e’tibor qaratiladi.
Har bir shart oxirida natijalar birgalikda to`gri-noto`g`ri tartibida tahlil qilinib, har bir to`g`ri yozilgan so`z uchun 1 ball shkalasida baholab boriladi va oyin yakunida toplangan ballar jamlanib, g`olib jamoa aniqlanadi hamda uchala guruh a’zolaridan faollik ko`rsatgan a’zolari ismlari alohida tilga olinib, qarsak, olqishlar yordamida ragbatlantiriladi. Ushbu oyin orqali bolalarda birdamlik, tezkorlik, izlanuvchanlik, topqirlik, mas’uliyatlilik, kurashuvchanlik, kreativ fikrlash, badiiy asarni tahlil qilish ko`nikmalari, shoshilinch vaziyatlarda to`g`ri qaror qabul qilish kabi sifatlar rivojlantiriladi.
Zero, hozirgi zamonaviy milliy o`quv dasturida yosh avlodni muayyan til qonuniyatlarini yodlatish emas balki kundalik hayotda zarur bogan ko`nikmalarga ega bo`lgan roqobatbardosh, vatanparvar, kriativ fikrlaydigan har tomonlama yetuk barkamol shaxsni tarbiyalash hamda bilimini boyitib borish maqsadi ko`zda tutilgan.