Italiyada 1848-1849 yillar inqilobi va yakunlari
Italiyada siyosiy tarqoqlik va Avstriyaning milliy zulmiga qaramasdan
unda XIX asrning 30-40-yillarida kapitalistik munosabatlar taraqqiyoti ancha
tezlashdi. Mamlakat shimolida sanoat rivojlandi, ko'pgina pomeshchiklar xo'jalik
yuritishning
kapitalistik
shakllaridan
foydalana
boshladilar.
Biroq,
mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga hamon feodal munosabatlarning
hukmronligi, va absolyutizm to'siq bo'lmoqda edi. Pomeshchiklar va cherkov
juda katta yer mulklariga egalik qilar edi. Mamlakatning siyosiy jihaldan
79
birlashmaganligi va ajnabiylar hukmronligi umumiy yagona bozorni vujudga
kelishiga yo'l bermayotgan edi. Iqtisodiy jihatdan Italiya nafaqat Angliyadan,
balki Fransiyadan ham ortda edi. Aholining 4\5 qismi qishloq xo'jaligida band
bo'lib, u sof agrar mamlakat edi. Italiyaning markazi va janubida iqtisodiy
jihatdan ancha qoioq bo'lgan pomeshchiklarning latifundiyalari ko'pchilikni
tashkil qilar edi.Italiyaning iqtisodiy va madaniy jihatdan ancha ilg'or qismlari bu
Sardiniya qirolligi tarkibiga kiradigan Pemont va Avstriya zulmi ostidagi
Lombardiya edi. Italiyada XIX asrning 40-yillaridan temir yo'llar qurilishi,
sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi natijasida burjuaziyaning va xo'jalik
yuritishning kapitalistik usullaridan foydalanayotgan pomeshchiklarning iqtisodiy
qudratini oshishi ularga kapitalistik taraqqiyomi ta'minlash uchun mamlakatni
birlashtirish lozimligini anglatdi. Italiya davlatlarining bojxona siyosati ham
mamlakat savdo va sanoatining rivojiga g'ov bo'lmoqda edi. Chunki
dvoryanlarning manfaatiga mos ravishda kuritilayotgan xorijiy mahsulotlar uchun
boj soliqlarining miqdori juda past bo'lgan. Shuning uchun yirik burjuaziya va
burjualashgan dvoryanlar islohatlarni talab qilayotgan edi. Dehqonlar feodal
zulmi ostida nihoyatda ezilgan bo'lib, ko'pchilik dehqonlar va hunarmandlar
xonavayron bo'lmoqda edi. Italiya manufakturalari va fabrikalardagi
ishchilarning ish haqlari past bo'lib, minglab ishchilar ochlikka hukm qilingan
edi.Avstriya zulmidan ozod bo'lmay turib, Italiyaning iqtisodiy yuksallshini va
milliy tiklanishini ta'minlash mushkul edi. Yaqinlashib kelayotgan Italiya burjua
inqilobining eng asosuy vazifasi mustaqillik uchun va davlatni birlashtirish uchun
kurash, shuningdek feodal munosabatlarni tugatish va mayda italyan davlatlarida
absolyutizmni ag'darish edi.Shu maqsad uchun kurashda feodalizmga qarshi
milliy kuchlar orasida ikkita siyosiy oqim: 1) mayda va o'rta burjuaziya, burjua
ziyolilaridan iborat ilg'or toifalarga tayanuvchi "inqilobiy demokratlar" va 2) yirik
savdo sanoat burjuaziyasi va burjuallashgan dvoryan -pomeshchiklarga
tayanadigan "mu'tadil -liberallar" vujudga keldi. Inqilobiy-demokratlar oqimini
30-yillardan Juzeppe Madzini (1805-1872) boshqardi. 1831 yilda u "Yosh Italiya'"
nomli maxfly inqilobiy tashkilot tuzdi. Bu tashkilotning siyosiy shiori "Birlik va
respublika" edi. Tashkilot a'zolari mamlakatni quyidan, ya'ni xalq qo'zg'oloni va
burjua-demokratik o'zgarishlari asosida birlashtirishga harakat qildilar.
Madzini ijtimoiy islohotlar uchun emas, asosan, siyosiy maqsadlar uchun
harakat qildi. Bu esa yer mulklari uchun kurashayotgan dehqonlarni ushbu
harakatga jalb qilmadi.Nissalik dengizchi Juzeppe Garibaldi (1807-1882) 1833
yilda “Yosh Italiya" jamiyatiga a'zo bo'ldi. Garibaldi keyinchalik Madzini kabi
inqilobiy xalq harakatining rahbarlari darajasiga o'sib etdi."Mo''tadil liberal
oqim'" 40-yillarda, asosan, Italiya shimolida faoliyat ko'rsatdi. Bu oqim Italiyani
inqilobiy yo'l bilan "Quyidan" birlashtirishga yo'l qo'ymaslikka va Italiyani Rim
papasi boshchiligida yoki Sardiniya qirolligi boshchiligida italyan davlatlari
federasiyasiga aylantirishga harakat qildi. Sardiniya qirolligi taxtida o'tirgan
Savoyilar sulolasi vakillari burjua islohotlarini amalga oshirishga moyillik
bildirayotgan bo'lib, ularning Italiya liberallari orasida nufuzi baland edi.
Abbat Jobeti Italiyani papa boshchiligida birlashtirish harakatiga, Pemontlik
markiz d'Azlio va graf Kavur Italiyani Sardiniya qirolligi boshchiligida
birlashlirish harakatiga boshchilik qildilar. Kavur 1847 yilda "Uyg'onish"
(Risorgimento") nomli siyosiy-iqtisodiy gazeta chiqara boshladi. "Risorjimento"
harakati Italiyada XVIII asrning oxirlarida paydo bo'lgan bo'lib, italyan xalqining
80
ma'naviy va siyosiy hayotini yangilashga yo'naltirilgan harakatini anglatar
edi.Appenin yarim orolida qurg'oqchiliklar, iqtisodiy inqiroz oqibatida 1846-
1847 yillarda xalq ommasining norozilik harakati va burjuaziya orasida
muxoliflik kayfiyati kuchayadi.1847 yil iyunda papalik taxtiga arxiepiskop
Maston Feretti o'tirgach, muxolifat yanada faollashdi. Piy IX nomini qabul
qilgan yangi papa liberallarga yaqin bo'lib, avstriyaliklarga ashaddiy dushman
edi. Piy IX haqiqatdan ham yirik burjuaziya va dvoryanlarning liberal
doiralariga yon bosdi, Rim viloyatida senzurani biroz yumshatdi, siyosiy avf
e'lon qildi, alohida provinsiyalarning vakillaridan iborat davlat kengashi
(konsult)ni ta'sis etdi. Muxolifat kuchlarini bo'lib yuborishga va inqilobni oldini
olishga qaralilgan papaning bu kabi islohotchiiik siyosati liberallar tomonidan
zavq-shavq bilan kutib olindi.Italiya davlatlarida amalga oshirilgan islohotlar
inqilobiy harakatlarni to'xtatib qola olmadi. Ilaliyada dastlabki inqilobiy
chiqishlar 1848 yilning 12 yanvarida Sitsiliya orolida boshlandi. Keyinchalik u
Italiyaning janubiga va keyin Neapolga ham yoyildi. Xalq harakatining bosimi
ostida qirol liberal minisrtliklar tashkil qilib, konstitutsiya joriy qilishga va'da
berdi.Fevral-mart oylarida Toskana, Pemont va Rim viloyatida ham inqilobiy
harakatlar boshlandi. Bu hududlarda ham liberal ministrliklar tuzilib, ancha
mo'tadil tabiatli konstitutsiyalar qabul qilindi. 18-22 mart kunlari Milan aholisi
Avstriya qo'shiniga qarshi qahramonona kurash olib borib, g'alaba qildi.
Lombardiyada hokimiyat muvaqqat hukumat qo'liga o'tdi. Milan voqealari bilan
bir vaqtda Venetsiyada ham avstriyaliklarga qarshi xalq qo'zg'oloni g'alaba qilib,
Venetsiya
o'zining
mustaqilligini
e'lon
qildi.Lombardiyada
muvaqqat
hukumatni mo'tadil liberalchi graf Kaati boshqardi. U Sardiniya qiroliga
murojaat qilib, Lombardiyaga zudlik bilan qo'shin kiritishni so'radi.
Qo'zg'olonchilar ommasining talabi bilan Sardiniya qiroli Karl Albert Avstriya
qo'shiniga qarshi harbiy harakatlar boshladi. Qirol Karl Albert xalq ommasining
kuchidan to'liq foydalangan holda inqilobiy urush olib borishga qo'rqdi. Bu esa
Avstriyaga qarshi urush harakatlarining borishiga salbiy ta'sir qildi.Milliy
ozodlik harakati joylarda xalq ommasining pomeshchik va kapilalistlariga
qarshi chiqishlari bilan davom etdi. Bu ko'pchilik italyan davlatlarining
hukmdorlarini tashvishga soldi. Endi ular Avstriyaga qarshi kurashni to'xtatib,
inqilobni bostirishga kirishdilar.Papa Piy IX 29-apreldagi "murojaati"da
Avstriya bilan jang qilmasligini e'lon qildi. 15 mayda Heapolda Ferdinand II
inqilobga qarshi davlat to'ntaruvi qilib, deputatlar palatasini tarqatib yubordi.
Heapolitaniya qirolining avstriyaliklar bilan jang qilish uchun jo'natilgan
qo'shinlari chaqirib olindi. Qarshi hujumga o'lgan Avstriya qo'shinlari 1848 yil
24-25 iyul kunlari Kustots ostonasida bo'lgan janglarda Sardiniya qo'shinini
butunlay tor-mor etdi. 9 iyul kuni Karl Albert Avstriya bilan sulh shartnomasi
imzoladi. Unga ko'ra, Lombardiya Avstriyaga qaytarildi. Moden va Parmada
Gabsburglar xonadoni vakillrining hokimiyati qayta tiklandi.Avstriya qo'shini
tomonidan Milanni egallanishi bilan Italiya inqilobining birinchi davri
nihoyasiga etdi. Biroq, Venesiyada Manini boshchiligidagi triumvirat Avstriyaga
qarshi urushni davom ettirdi.Toskana va Rim viloyatida umum Italiya Ta'sis
majlisini chaqirish haqidagi talab bilan chiqishlar kuchaydi. Hunarmand
Chicherovakkio Rimdagi demokratik klublarda respublika g'oyasini targ'ib qildi.
O'zining harbiy legionerlari bilan Rim viloyatiga kelgan J. Garibaldi ham
respublika o'rnatish tarafdori edi. 1849 yilning 21 yanvarida Rimda Ta'sis majlisi
81
uchin saylov bo'lib o'tdi. Garibaldi taklifi bilan majlis papani dunyoviy
hokimiyatdan mahrum qildi va respublika o'rnatdi. Shundan so'ng katolik
ordenlari va monastir mulklarini musodara qilish, ruhoniylarning siyosiy
imtiyozlarini bekor qilish.(Trimvirat - davlat ishlariga rahbarlikni qo'lga kiritish
maqsadida uchta nufuzli siyosiy va harbiy arbobning ittifoqiinkvizilsiya va
cherkov sudlarini tugatish, ilg'or daromad solig'ini joriy qilish kabi islohotlar
e'lon qilindi).Rim respublikasining e'lon qilinishi qo'shni Toskanada ham
demokratik harakatlarni kuchaytiradi.Gersog Leopold II poytaxt Florensiyadan
qochdi. Toskanada muvaqqat hukumat tuzilib, ta'sis majlisiga saylov o'tkazildi.
Majlis respublika o'rnatilganligini e'lon qildi.Italiya vatanparvarlari Lombardiya va
Venetsiya uchun kurashni davom ettirishni talab qildilar. Jamoatchilik fikrini bosimi
va tojdan mahrum bo'lish xavfi ostida, 1849 yilning 12 martida Sardiniya qiroli Karl
Albert Avstriyaga qarshi urush harakatlarini boshladi. U urushni umummilliy
urushga aylanishini xohlamay, urush boshlanganligi haqida Rim respublikasi va
Venetsiyani xabardor qilmadi. 23 martda Karl Albert qo'shini avstriyaliklar
tomonidan tor-mor etildi. U tezda o'g'li Viktor Emmanuil foydasiga taxtdan voz
kechib mamlakatdan qochdi. Sardiniyaning yangi qiroli Viktor Emmanuil II
mag'lubiyatdan so'ng Avstriya bilan ikkinchi sulh bilimini imzoladi.Shimolda
Gabsburglarning g'alabasi ilgarigidek butun yarim orolning siyosiy ahvoliga
ta'sir o'tkazdi.Sitsiliyada Ferdinad II hokimiyati, Toskanada gersoglik
hokimiyati qayta tiklandi.18 fevralda Piy IX Avstriya, Ispaniya va Fransiya
hukumatlariga murojaat qilib, Rim viloyatida papaning dunyoviy hokimiyatini
tiklashga yordam berishini so'radi. Rim respublikasi hukumatining ijtimoiy
iqtisodiy dasturini cheklanganligi, ko'pchilik islohotlarning qog'ozda qoiib
ketganligi, respublikani himoya qilish kurashiga xalq ommasini jalb eta
olmadi.Toskanaga Avstriya qo'shinlari kiritildi, 24 aprelda Rim yaqiniga
preident Lui -Napoleon Bonapart yuborgan fransuz qo'shinlari kelib tushdi.
Fransiya Rimda inqilobiy harakatlarni bostirib, Avstriyaga qarshi muvozanatni
saqlash uchun Rimni egallamoqchi edi. May oyida Italiyaga Jspaniya qo'shini ham
tushirildi.Garibaldi boshchiligidagi respublikachilarning fransuz hukumati bilan
kelishishga intilishi xalq orasida hukumat nufuzini tushurib yubordi. 1849 yil 3
iyulda fransuzqo'shinlari Rimni egallab, papa hokimiyatini qayta tikladi.
Madzini va boshqa respublikachilar xorijga qochdilar. Garibaldi legionerlarining
katta harbiy olryadi Venetsiya respublikachilariga yordam berish uchun shimolga
yurish boshladi. Biroq, Venetsiyaga etmasdanoq, Avstriya qo'shinlari bilan bo'lgan
to'qnashuvlar natijasida Garibaldi qo'shini tor-mor etildi.Garibaldi yurishining
mag'lubiyati va 22 avgustda Venetsiya respublikasini Avstriya qo'shini tomonidan
egallanishi bilan Italiyada inqilob tugadi.Italiya inqilobi mag'lubiyatining asosiy
sabablari sifatida 1848-1849 yillardagi tashqi omillarning ta'siri, ya'ni, Fransiya,
Avstriya va Ispaniyaning Italiya inqilobini bostirishda ishtirok etganligini,
inqilobiy kuchlarni birlashmaganligini va Italiya davlatlari hukmdorlarining
Avstriyaga qarshi urushdagi qat'iyatsizliklarini ko'rsatish mumkin. Inqilobning
mag'lubiyati Italiya birlashtirilishini bir necha yilga kechiktirdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |