Fransiyada 1848-1849yillar inqilobi va uning oqibatlari
Napoleon Bonapart butunlay tor-mor etilgandan so'ng Fransiyada
burbonlar sulolasining hukmronligi qayta tiklandi. Fransiya qirolligi taxtiga
Lyudovik XVIII o'tirdi. Burbonlar bilan Fransiyaga minglab emigrantlar ham
keldi. Emigrantlar feodal imtiyozlarini va boy berilgan feodal mulklarini
qaytarilishini talab qila boshladilar. Emigrantlar va katolik ruhoniylar butun
mamlakat bo'ylab inqilob va Napoleon rejimining arboblarini ta'qib va qirg'in
qildilar. Favqulodda sudlar siyosiy ishlar bo'yicha 10 mingdan ziyod ayblov
hukmlarini chiqardi. Mamlakatda feodallar reaksiyasi va terror hukm surdi. Biroq,
Burbonlar monarxiyasining tiklanishi Fransiyada Inqilobgacha bo'lgan rejimning
qayta o'rnatilishiga olib kelmadi. Cnunki, feodalizm va absolyutizmga to'liq
qaytish mamlakatda yangidan inqilobiy norozilik harakatlariga sabab bo'lar edi.1824
yilda qirol Lyudovik XVIII vafotidan so'ng taxtga Karl X yoki keyinchalik
73
''Emigrantlar qiroli" nomi bilan ma'lum bo'lgan graf d'Artua o'tirdi. Hukumat
1825 yilda inqilob davrida konfiskasiya qilingan yer mulklari uchun emigrantlarga
1 milliard frank miqdorida pul kompensatsiyasi to'lash haqida qonun qabul
qildi. Matbuotga nisbatan senzura kuchaytirildi, ruhoniylaming maklab va
maorifga reaksion nazorati o'rnatildi.Restavratsiyaning reaksion rcjimiga
qaramasdan mamlakat kapitalistik yo'ldan rivojlandi.Qirol Karl X hukmronlik
yillarida liberallarning bir qismi burbonlar sulolasini-burjuaziyaga yaqin
bo'lgan orleanskiylar sulolasi bilan almashtirishga harakat qila boshladilar.
Mamlakatda respublika tarafdorlari ham ancha faollashdi.1827-1831 yillarda
Fransiyada ham dastlabki orliqcha ishlab cbiqarish inqirozi ro'y berdi. Natijada
xalqning noroziiik harakalari kuchayib. mamlakalda inqilobiy vaziyat yuzaga
keldi. 1830 yilning 25 yilida qirol 4 ta ordonans (farmoyish) chiqardi. Ularga ko'ra
deputatiar komiteti tarqatib yuborildi, saylov qonuni o'zgartirilib, endi faqat
yirik yer egalari saylov huquqiga ega bo'ldilar, matbuot erkinligi bekor qilindi va
gazetalarni chop etish uchun oldindan ruxsat olish tartibi joriy qilindi. 1830
yildagi qirol "ordonanslarixalqning sabr kosasini to'ldirdi. Parijda qurolli
qo'zg'olon ko'tarildi.Karl X mamlakatdan qochib keyinroq Angliyaga borib
yashirindi. 1830 yilning 27-29 iyul kunlari Fransiyada inqilob g'alaba qildi. Lui
Filip Orleanskiy Fransiya qiroli deb e'lon qilindi. 1830 yil inqilobi dvoryan
monarxiyasini burjua monarxiyasi bilan almashtirish bilan nihoyasiga etdi. Bu
voqelik Fransiya tarixiga "Iyul inqilobi" nomi bilan kirdi. Franlsiyada "1830 yil
xartiyasi" nomi bilan yangi konstitutsiya joriy qilindi. Matbuot va majlis
erkinliklarining daxlsizligi e'lon qilindi. Endi iyul monarxiyasiga respublikachi-
demokratlardan iborat muxolifat eng katta xavf solaboshladi.Iyul monarxiyasi
yillarida Fransiyada sanoat to'ntaruvining borish jatumani jadallashdi.
Hunarmandchilik va manufaktiira ishlab chiqarishi o'z o'rnini yirik
mashinalashgan sanoal ishlab chiqarishiga bera boshladi. Sanoat to'ntaruvining
borishi ishchilar, hunarmandlar, dehqonlar kabi mehnatkash xalq ommasini
ahvolini yanada og'irlashtirdi.1846-1847 yillarda Fransiyada burjua monarxiyasi
chuqur inqirozni boshidan kechirdi. 1847 yil mamlakatda iqtisodiy inqirozning
boshlanishi yangidan inqilobiy vaziyatni tug'dirdi. Fransiyaning ko'pchilik
tumanlarida ochlik isyonlari boshlanib ketdi. 1848 yil 22 fevralda o'n minglab
Parij aholisi namoyishga chiqdi. Tinch namoyish Milliy gvardiya qo'shini
tomonidan o'qqa tutildi. Natijada Parijda qurolli qo'zg'olon boshlandi. 24 fevral
kuni qirol saroyiga hujum boshlangach, Lui Filip voyaga yetmagan o'g'li graf
Parijskiy foydasiga taxtdan voz kechib, Angliyaga qochdi, tezda qirol
saroyi qo'zg'olonchilar tomonidan egallandi.Burjua liberallari graf Pahjskiyning
onasi gersoginiya Orleanskaya regenlligini o'rnalib, Fransiyada monarhiyani
saqlab qolishga harakat qildi. Biroq palataning majlisiar zaliga bostirib kirgan
qurolli olomon, respublika e'lon qilinishini talab qildi. Fransiyarespublika, deb
e'lon qilindi. Muvaqqat hukumat tuzildi. Bir necha kundan so'ng 21 yoshga etgan
barcha erkaklar uchun umumiy saylov huquqi haqida dekret chiqdi. Muvaqqat
hukumat ishchilarga yon berdi. 2 mart kuni Jsh kunini bir soatga (Parijda 11
soatdan 10 soatga, provinsiyalarda 12 dan 11 soatga) qisqartirish haqida dekret
cbiqardi. Bundan lashqari muvaqqat hukumat ishsizlar uchun "Milliy
74
ustaxonalar" nomi bilan ataluvchi jamoat ishlarini tashkil qildi. Milliy
ustaxonalar faqat Parijda ochilib, ular Parij xiyobonlariga daraxtlar o'tqazish,
ko'chalarni tuzatish kabi ishlar bilan shug'ullanganlar.Milliy uslaxonalarda
mehnat unumdorligidan qat'iy nazar barcha ishchilarga o'zaro teng-kuniga 2
frankdan maosh to'langan. Ishchilar harbiychasiga tashkil qilingan brigada, vzvod
va rotalarga birlashtirilgan. May oyida milliy ustaxonalarda 100 mingdan ziyod
ishchilar bolgan.Muvaqqat hukumat ko'ngillilardan maxsus otryad "harakatchan
gvardiya" tuzdi. Harakatchan gvardiyada 24 ta balaton bo'lib, bar bir batalon 1000
kishidan iborat bo'lgan. Ishsizlar va shahar qashshoqlaridan iborat "Harakatchan
gvardiya"ni hukumat inqilobiy norizilik harakatlarini boslirish maqsadida tashkil
etdi.Ishchilarning "Mehnat va taraqqiyot vazirligi" ni tuzish to'g'risidagi talabiga
ko'ra hukumat "Ishchilar masalasi bo'yicha hukumat komissiyasi"ni tuzdi. Bu
komissiyaning raisi qllib respublikachi Lui Blan tayinlandi. Komissiyaning
yig'ilish va majlislarini o'lkazish uchun Lyukscmburg saroyi ajratilib, shu saroy
nomi bilan u "Lyuksemburg komissiyasi" deb atalgan. Bu komissiya ishchilar
bilan tadbirkorlar va korxona egalarini kelishtirish, ular. o'rtasidagi
munosabatlarni-ish haqi, jarima kabi masalalarni hal qilish bilan
rnuvofiqlashtirib turgan.Fevral inqilobi mamlakatda iqtisodiy inqirozni yanada
chuqurlashtirdi. Muvaqqat hukumat iqtisodiy inqirozning barcha og'irliklarini
mehnatkashlar zimmasiga yukladi. Eski soliqlar saqlab qolingan holda yangi
soliqlar joriy qilindi, bir yilga dehqonlar to'laydigan to'g'ri soliqlar miqdori
45%ga oshirildi. Dehqonlar soliqning har bir franki uchun 45 santim
qo'shimcha soliq (o'laganligi uchun bu soliq "45 santimli soli q" deb atalgan.
Mazkur soliq, dehqonlarning iqlisodiy ahvoliga halokatli ta'sir qildi.1848 yilda
Fransiya respublikasi uchun xalqaro vaziyat juda qulay keldi. Fransiyadagi
inqilob Gemaniya, Avstriya, Italiyada inqilobiy va milliy ozodlik
harakatlarming ko'tarilishiga, Angliyada chartistlar harakatini yangidan
jonlanishiga sabab bo' Idi. Bunday sharoitlarda na Rossiya, na Avstriya va na
Prussiya Fransiya respublikasiga qarshi intervcnsiya uyushtirishga imkon
topmadi.1848 yil 23 aprelda ta'sis majlisiga saylo vlar bo'ldi. 880 ta
depulatlik nomzodlarining 500 tasini ishchilar, 100 ga yaqinini mayda burjua
demokratlari egalladilar. Majlisdagi qolgan deputatlik joylari orleanchilar va
ligitimistlarga tegishli edi. Ta'sis majlisi 4-mayda oyida faoliyatini bosbladi, u
muvaqqat hukumatni Ijroiya komissiya bilan almashtirdi.15-may kuni 100
mingdan ziyodroq Parij aholisi namoyish uyushtirdi. Ular ishsizlikni tugatish,
Ruan ishchilarini qonga botirgan aybdorlami jazolash , tashqi siyosatga Polsha
mustaqilligini ta'minlash uchun qo'shin yuborishni talab qildilar. Lyukscmburg
komissiyasi va milliy uslaxonalarni yopilganligi haqida hukumat qarori chiqdi.
Milliy ustaxonalarda band, 18 yoshdan 25 yoshgacha bo'lgan ishchilar armiyaga
safarbar etildi,qolganlari provinsiyalarda botqoqlarni quritish, o'rmonlarda
kesilgan daraxt to'nkalarini tozalash va boshqa shu kabi ishlarga jalb
qilindi.Bunga javoban 23 iyunda Parijda qo'zg'olon ko'tarildi. Qo'zg'olonchilarga
qarshi 80 ming kishilik doimiy armiya va boshqa yordamchi kuchlardan iborat
general Kavenyakning umumiy qo'mondonligidagi qo'shin tashlandi. Qo'zg'olonni
bostirish va undan keyingi vaqt davomida 11 mingdan ziyod qo'zg'olonchilar
75
qirib tashlandi, 3,5 ming kishi esa surgun qilindi.1848 yil noyabrda konstitutsiya
qabul qilindi. Unga ko'ra mamlakatda qirol ega bo'lgan barcha huquqlar bilan
prezident lavozimi joriy qilindi. Prezident umumiy saylov yo'li bilan 4 yilga
saylangan. U parlamentdan butunlay mustaqil bu'lib, ministrlar, oliy I
frank100 santim harbiy ofiserlar va boshqa amaldorlarni almashtirish yoki
tayinlash vakolatlariga ega bo'lgan.1848 yil 10 dekabrdagi prezident saylovlarida
Napoleon I ning jiyani Lui Napoleon Bonapart g'alaba qildi. U 1836 va 1840
yillarda 2 marotaba Fransiyada hokimiyatni egallashga uringan o'ta ketgan
avantyurist va ayyor siyosatchi edi.Prezident saylovidan so'ng Ta'sis majlisi tarqatib
yuborilib, 1849 yil may oyida qonun chiqaruvchi majlisga saylovlar bo'ldi.
Franlsiyada legitimistlar, orleanlar va bonapartchilardan iborat monarxiyachilar
"Tartib partiyasi"ga birlashdilar. Saylovda monarxiyachilar g'alaba qildilar va
majlisda hukmron mavqeini egalladilar. Hukumat Rimda papa hokimiyatini tiklash
va Italiyada Fransiyaning ta'sirini mustahkamlash uchun Rim respublikasiga qarshi
fransuz qo'shinlarini yubordi.1850 yil 15 martda xalq ta'limi katolik ruhoniylar
nazoratiga berilganligi haqida 31 mayda saylovchilar sonini 29% yoki 3 mln. kishiga
qisqartirgan saylov haqida yangi qonun qabul qilindi.Tartib partiyasi Fransiyada
monarxiyani tiklash uchun zo'r berib harakat qildi. Endi bu partiyaning o'zida ham
(legitimistlar, orleanchilar va bonapartchilar o'rtasida)kurash boshlandi. Yirik yer
egalari va oliy ruhoniylarning manfaatini himoya qiiuvchi legilimistlar,burbonlar,
yirik kapitalistlar va bankirlardan iborat orleanchilar Lui Filip Orleanskiy
vorislarining hukmronligini tiklashga harakat qildilar.Bu uch siyosiy partiyalar
kurashida Lui Napoleon boshchiligidagi bonapartchiiar qolgan 2 partiya ustidan
g'alaba qildi. 1851 yilning 2 dekabriga o'tar kechasi Lui Napoleon davlat to'ntaruvini
amalga oshirdi. Bir yildan so'ng, 1852 yilning 2 dekabrida Fransiyada ikkinchi
marotaba imperiya, deb ataluvchi monarxiya tiklandi. Lui Napoleon, Napoleon III
nomi bilan Fransiya imperatori deb e'lon qilindi.
Do'stlaringiz bilan baham: |