|
Проблемы архитектуры и строительства
2016, №2
4
денгизига сувини олиб келиши муносабати
билан Орол денгизининг шаклланиши якун
топган. Шу тариқа оролбўйи ҳавзаси шакл-
ланган. Милоддан аввалги I минг йиллик ўрта-
ларига келганда, Амударё ва Сирдарёлар суви
таркибидаги минерал ашёларнинг ёткизилиши
натижасида Хоразм воҳаси шаклланган [2].
С.П.Толстов раҳбарлигида Хоразм экспеди-
цияси ходимларининг Хоразмда олиб борган
археологик изланишлари аждодларимизнинг
тарихий давр ва унинг босқичларида турар-
жойлар қурилиши соҳасидаги бунёдкорлик
фаолиятларини ёритиб берган [3].
Милоддан аввалги VI асрнинг охиридан
бошлаб, Қорақум ундан кейин эса Амударё
асосий сувини олган Давдон ирмоғи фаолияти
натижасида Оқчадарё ирмоғи фаолияти якун
топиши билан пасттекислик қум барханлари
ўртасида вужудга келган сув ҳавзалари ва
кўпсонли кўллар соҳиллари ёқаларини қамраб
олган антропаген ландшафтли массивлар
ҳукмронлиги бархам топган.
Р.Қурбонниёзов хулосасига кўра Қуйи
Амударё ва унинг худудий тизимини хосил
қилган Сариқамишбўйи, Узбой ва Оролбўйи
сарҳадлари юзасининг геологик жиҳатидан
тузилиши тўрт типга ажралган. Қадимги кри-
сталли жинслардан ташкил топган сарҳадлар
(Юмуртоғ, Қубатоғ, Султон Увайс тоғи ва
Оролбўйи
ҳудудлари),
Амударёнинг
ўнг
соҳилидаги бўр ётқизиқларидан таркиб топган
сарҳадларга: Туямўйин атрофларида палеоген
даври жинсларидан иборат бўлган текислик-
лар, неоген жинсларидан иборат бўлган Зангу-
зи Қорақум атрофлари кирган [4].
Географик
маълумотларга кўра, Узбой ва Қуйи Амударё
сархадлари Чинбой-Қўнғирот, Белтов ва Хо-
разм табиий –географик иқтисодий регионлар-
га ажралган [4]. Албатта, мазкур табиий-
географик зоналар географик хусусиятлари
билан бир-биридан фарқ қилади.
Геологик ва географик адабиётларда қайд
қилинган тарихий маълумотларни асос қилган
холда, Унгизи Қорақумдан Орол денгизигача
пасттекисликнинг табиий шароити, географик
холати ва антропоген ландшафтнинг вужудга
келиши, шаклланиши ва ривожланиш босқич-
ларини ёритамиз.
Милоддан аввалги IV асрда Амударёнинг
ўнг ва сўл соҳилига уланиб кетган сарҳадларда
аҳоли томонидан йирик суғориш иншоотилари
қурилиши, унинг бошланиши, ўртаси ва охи-
рида шаҳарча ва шаҳарлар қад кўтарилиши
муносабати билан маданий-хўжалик марказлар
вужудга келган.
Милоддан аввалги VII- асрнинг иккинчи
ярми охири ва VI - асрларда Туямўйиннинг
Тошсақа
худудида
Амударёнинг
Доадан
ирмоғи ўрта қисми шимолий томонидан
Кўзалиқир баландлиги атрофини қамраб олган
маданий марказлар вужудга келган.
Милоддан аввалги IV- асрда Амударёнинг
ўнг сохили сарҳадларини урбанизация жараёни
жадал суратда қамраб олиши кузатилади. Кал-
таминор канали фаолияти мавжудлиги боис,
Динғилжа маданий-хўжалик маркази ва унинг
массивлари фаолиятлари давом этган. Калта-
минор каналидан жануби-шарқий томонга шо-
хобча чиқарилиши натижасида, Динғилжа
маркази таркибида навбатдаги микровоҳа ву-
жудга келган (Эресқалъа қалъа). Мазкур суғо-
риш иншоотидан ўнг томонга Ёнбошқалъа те-
палиги сари кенглиги 15 м, соҳил кўтармаси
1,5 м кенглиги 15 м бўлган шохобча чиқариши
муносабати билан, унинг соҳили атрофлари
сарҳадларини қамраб олган маданий-хўжалик
марказ вужудга келган. Калтаминор каналидан
ғарбий томон шохобча чиқарилиб, унинг
соҳилидаги шимолий қисми текислигида ма-
даний-хўжалик маркази шаклланган (Бозор-
қалъа) [10].
Калтаминор каналининг ғарбий томонида
Ёнбошқалъа тепалиги ён томонида аҳоли мас-
кани бунёд қилинади, бу эса навбатдаги
микровоҳани ҳосил қилади (Ёнбошқалъа).
Калтаминор каналидан шимоли-ғарбий томон
текисликка шаҳобча чиқарилиб, унинг соҳили
атрофларини қамраб олган микровоҳа вужудга
келган (Қўрғошинқалъа), Калтаминор канал-
нинг ўрта қисмидан жануби-ғарбий томондаги
текисликка шохобча чиқарилгани боис, атроф-
ларни қамраб олган микровоҳа таркиб топган
(Қўйқирилганқалъа). Иккинчи йирик суғориш
иншооти Тозабоғёб шимол томон йўналиши
натижасида Бургутқалъа воҳасини икки қисмга
ажратган. Тозабоғёб канали Катта ва Кичик
Гульдурсун ўртасидан ўтиб, шимоли-ғарбий
томонда жойлашган Қумбосганқалъа, Қирқ-
қизқалъа томон йўналган. Каналдан шимол
томонга чиқарилган шохобча Султон Увайс
тоғи тизимига кирган Аёзқалъа-1,2,3 ёдгор-
ликлари ва унинг атрофларини сув билан
таъминлаган.
Тозабоғёб магистрал каналидан қирғоқ
кўтармаси 9,5 м, чуқурлиги 4м суғориш иншо-
оти Норинжонбобо илк ўрта аср ёдгорлиги то-
мон чиқарилган. Бургутқалъа воҳасида мавжуд
бўлган суғориш иншоотлардан икки ён томон-
га шохобчалар чиқарилиши бир – биридан аж-
ралган бир неча маданий-хўжалик марказлари-
нинг шаклланишига олиб келган. Тозабоғёб
магистрал каналидан шимоли-ғарбий томонга
Do'stlaringiz bilan baham: |
