Мe
morchilik va qurilish muammolari
2016 йил, №2 сон
3
МЕЪМОРЧИЛИК, ШАҲАРСОЗЛИК ВА ДИЗАЙН
АРХИТЕКТУРА, ГРАДОСТРОИТЕЛЬСТВО И ДИЗАЙН
УДК 725.8; 72.01.
ҚУЙИ АМУДАРЁ ҲАВЗАСИ ВА САРИҚАМИШ БЎЙИ САРҲАДЛАРИНИНГ
ВУЖУДГА КЕЛИШИ ХАМДА РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ
Сетмаматов М.Б. (арх.ф.н., доц. УрДУ).
В статье освящаются вопросы освоения человечеством зоны нижней Амударьи и при сарыкамышья, а
также процессы возникновения в этой зоне культурно-хозяйственных центров и процессы их возрождения.
In paper development by mankind of a working area of the bottom Amu Darya is consecrated and at Sfriqamish,
origination in this working area of the cultural-economic centres and processes of their revival.
Милоддан аввалги
V-IV минг йилликларда
Туямўйин атрофлари ва Сариқамиш бўйи сар-
ҳадларида Амударё сув сатҳи кўтарилиши му-
носабати билан табиий равишда тўпланган сув
ҳавзалари атрофида антропоген ландшафт таъ-
сирида қулай географик мухит ва қулай табиий
шароит доимий сернам ва серунумли бўлма-
ганлиги натижасида митти-митти масссивлар-
нинг шаклланишига олиб келган [5].
(Сариқа-
миш ва Капарас воҳаси). Демак, милоддан ав-
валги V- минг йилликда Сариқамиш ҳавзаси-
нинг ғарбий ва жануби-ғарбий (Давдон ирмоғи
ҳавзаси, Узбой атрофлари) сарҳадлари инсони-
ятнинг келиб жойлашиб, хўжалик йўналиш-
ларни олиб бориши учун қулай шароитнинг
мавжуд бўлиши
билан бирга, ўсимлик ва
ҳайвонот оламига ҳам бой бўлган [6].
Милоддан аввалги IV-III минг йилликларга
келиб, Амударё суви сатҳининг кескин кўта-
рилиши муносабати билан Ёнбошқалъа тепа-
лиги атрофларида, Туямўйин зонасида, Сари-
қамишбўйи ва Узбой атрофларида мавжуд бўл-
ган сув ҳавзалари ёқаларида
антропоген ланд-
шафтли массивлар фаолияти давом этган [7].
Милоддан аввалги II-I минг йилликлар бош-
ларига келиб, Давдон ва Дарёлик ирмоқлари
фаолияти гоҳ кўтарилиб, гоҳ пасайиб туриши
давом этганлиги боис, Сариқамишбўйи ва Уз-
бой сарҳадлари атрофларида мавжуд бўлган
сув ҳавзалари соҳилида
аввалги антропаген
ландшафтли массивлар барҳам топган. Аксин-
ча, Оқчадарё ҳавзаси ва Туямўйин зонаси ат-
рофларида янги-янги сув ҳавзалари вужудга
келган [8].
Милоддан аввалги
IX-VIII асрларда Аму-
дарё сувини маълум даражада Довдан ва Дарё-
лиқ ирмоқлари қамраб олганлиги муносабати
билан Оқчадарё ирмоғида сувнинг гоҳ-гоҳда
пайдо бўлиши натижасида бир-бирига зич
жойлашган массивлар фаолияти барҳам топган
бўлса, Сариқамиш ҳавзаси фаолияти тезлаша-
ди [9].
Янги Ўзбекистоннинг табиий географик ха-
ритасида Хоразм воҳаси ҳаётбахш
азим Аму-
дарё орқали ўнг ва чап соҳилга ажралган. Ўнг
сохил сарҳадларини Қизилқум тасвирлайди.
Амударё Оқчадарё ирмоғи қизилқумни ғарбий
ва шарқий қисмга ажратган. Сўл соҳили
Қорақумга уланиб кетган. Воҳа худуди Питнак
ва Орол денгизининг жанубий соҳили этакла-
ригача етиб борган.
Географик тадқиқотлар натижаларига кўра,
палеоген охирида Турон худудлари кўтари-
лади ва ювилиш босқичига ўтади. Неоген бош-
ларида (25-10 млн. йиллар оралиғида) Орол
бўйи ва Қизилқум пасттекислиги таркиб топ-
ган [1].
Буюк Татис денгизи регрессиясидан кейин
Ўрта Осиёда палеогеологик ва палеогеграфик
ўзгаришлар содир бўлган. Бу ўзгаришлар ер
геологиясининг бутун тўртламчи
даврини
қамраб олган. Амударёнинг Довдон ва Дарё-
лиқ ўзанлари сувлари Қорақум марказидаги
ботиқда тўплана бошлаганлиги сабабли ву-
жудга келган доимий ҳаракатдаги сув ҳавзаси
Сариқамишкўли атамаси сифатида тарихий-
географик адабиётларда ўрин
олишига замин
бўлди. Милоддан аввалги VI-IV минг йиллик-
ларда Довдон, Дарёлиқ ва ундан ажралиб
чиққан ирмоқлар сувининг тўхтовсиз келиб
туриши натижасида Сариқамишбўйи сув сатҳи
кўтарилиб унинг атрофларида кўпсонли сув
ҳавзалари ҳамда ботқоқликлар хосил бўлган.
Амударё ўнг соҳилидан ажралиб чиққан Оқча-
дарё ирмоғи учбурчак шаклида қумтепаликлар
ўртасидаги кенг йўлак орқали
шимол томон
тик тарзда йўналган. Шу билан бирга Амударё
ирмоқлари, Қипчоқдарё, Оқчадарё, Эркиндарё,
Толдиқдарё, Қозоқдарё каби ирмоқлари сувла-
ри Орол денгизига қуйилган.
Сирдарё ва унинг ирмоқлари (Жонадарё,
Инкордарё, Қувондарё, Эски дарёлиқ) Орол
