8-мавзу: ландшафтнинг махсус фаолияти режа: Энергия оқими ва унинг ўзгариши

8-мавзу: ЛАНДШАФТНИНГ МАХСУС ФАОЛИЯТИ
Режа:
1. Энергия оқими ва унинг ўзгариши
2. Табиатда намликнинг айланиши
3. Модданинг биокимёвий айланиши
Олдинги бобларда айтиб ўтганимиздек, ландшафт ички тузилишининг шаклланишида, унинг динамикасида, эволюцион ўзгаришларида ва ривожланишида модда ва энергия алмашиниш жараёни энг муҳим шарт-шароитлардан биридир. Бу жараён ландшафтнинг "яшаши"нинг ёки махсус фаолиятининг асосини ташкил қилади. Ландшафтнинг махсус фаолияти деганда А. Г. Исаченко (1991) ландшафтда рўй берадиган модда ва энергиянинг кўчиб юриши, алмашиниши ва ўзгариши каби барча жараёнларнинг мажмуасини тушунади.
Ландшафтнинг махсус фаолияти асосида учта йирик табиий жараён ётади. Булар: 1) энергия оқими ва унинг ўзгариши; 2) намликнинг айланиши; 3) модданинг биокимёвий айланишидир. Қуйида ана шу жараёнларни бирма-бир кўриб ўтамиз.
Энергия оқими ва унинг ўзгариши
Ландшафтларда рўй берадиган энергия оқимида асосан уч хил энергия, яъни қуёш энергияси, Ернинг ички энергияси ва гравитация энергияси иштирок этади. Буларга қўшимча қилиб кимёвий унсурларнинг ўзаро таъсиридан ажралиб чиқадиган энергия, минералларнинг кристаллар панжарасида ҳосил бўладиган энергия кабиларни ҳам айтиш мумкин. Аммо олдинги уч хил энергияга нисбатан буларнинг салмоғи анча камдир.
Санаб ўтилган уч энергия хиллари ичида қуёш энергияси айниқса катта аҳамиятга эга бўлиб, у ландшафтларнинг махсус фаолиятидаги моддаларнинг барча айланма ҳаракатларида иштирок этади. Ердаги ҳаётнинг бор-йўқлиги ана шу энергияга боғлиқдир. Қуёш энергиясининг ердаги модда айланишига қўшилиб кетиши асосан ўзида хлорофилл моддаси бўлган организмлар: яшил бактериялар, кўк-яшил сув ўтлари, фитопланктон ва юқори табақа ўсимликларнинг фотосинтези орқали бўлади.
Қуёш энергияси Ер атмосферасига етиб келар экан, унинг 30 фоиздан ортиқроғи атмосферадан акс этиб қайтиб кетади (Ер сунъий йўлдошларидан олинган маълумотларга қараганда Ер куррасининг албедоси 0,33 га тенг). Қуёш энергиясининг ана шу қисми фазода йўқолиб, атмосферадаги ҳаво ҳаракатларида ва ердаги жараёнларда иштирок этмайди. Қуёш энергиясининг 20 фоизга яқини атмосфера қатламидан ўтиш вақтида ютилиб қолади ва атмосферанинг исишига сарф бўлади. Ерга эса ўртача олганда қуёш энергиясининг 50 фоизга яқини етиб келади.
Ерга етиб келадиган энергия оқимининг асосий қисми қисқа тўлқинли қуёш радиациясидир. Бу оқим баъзан қуёш доимийлиги деб ҳам аталади ва мутлоқ эмас, 1,5 – 2 фоиз орасида ўзгариб туради. Ана шу қисқа тўлқинли қуёш радиацияси энергиясининг жадаллиги 1,98 дан 2,0 кал/см мин гача деб ҳисобланади. Ландшафтларга кириб келаётган қуёш энергияси оқимининг ўзгариши ҳақидаги умумий тасаввурни 12 - расмдан олса бўлади.