8-мавзу: ландшафтнинг махсус фаолияти режа: Энергия оқими ва унинг ўзгариши

Табиатда намликнинг айланиши
Географик қобиқда энг кенг тарқалган моддий бирикмалардан бири сув бўлиб, у океанлар, қорлик ва музликлар, кўллар, дарёлар ва сойлар, ботқоқликлар, тупроқ ва атмосферада 1,5 млрд. км³ га яқин ҳажмда турли ҳолатда мавжуддир (7 - жадвал).
7-жадвал
Гидросферадаги сувнинг ҳажми ва унинг тикланиш фаоллиги
(М. И. Лвович, 1986)

Сув ресурслари манбалари	Сув ҳажми, км^3	Сув баланси элементи, км^3/ йил	Сув заҳирасининг тикланиш даври, йил
Дунё океани	1 370 000 000	452 000	3000
Ер ости сувлари	60 000 000	12 000	5000
Қутб музликлари	24 000 000	3 000	8000
Қуруқликдаги ер усти сувлари	280 000	40 000	7
Дарёлар	1 200	40 000	0,030
Тупроқдаги намлик	80 000	80 000	1
Атмосфера буғлари	14 000	525 000	0,027
Гидросфера	1 454 000 000	525 000	2800

Жадвалдан кўриниб турибдики, гидросферадаги сувнинг асосий қисми (94 фоизи) дунё океанига тўғри келади. Дунё океанидаги сув тўла янгиланиши учун уч минг йил керак бўлади. Дарёлардаги сувлар эса ўртача ҳар 11 кунда янгиланар экан. Атмосферадаги намликнинг алмашиниши ҳам тахминан шунча кунга тўғри келади.

Сув ердаги ҳаёт учун ниҳоятда катта аҳамиятга эга бўлиб, унинг физикавий, кимёвий ва биологик хусусиятлари махсус адабиётда кенг ёритилган. Унинг ажойиб хусусиятларидан бири шундаки, организмларнинг ҳаёт жараёни учун мос ҳарорат шароитида у суюқ ҳолатда бўлади. Яна бир хусусияти унинг ниҳоятда сингувчанлигидир. Сувнинг жисмларга (тупроқ, ўсимлик ва ҳ.к) сингиш даражаси бошқа суюқликларга нисбатан юқори бўлганлиги учун табиатда кимёвий жиҳатдан тоза сув деярли учрамайди. Унинг таркибида албатта қандайдир эритмалар ва аралашмалар бўлади. Ҳатто атмосфера ёғинлари таркибида ҳам турли хил эриган тузлар мавжуддир. Масалан, (Ўрта Осиёнинг) баланд тоғлик ҳудудларида агар ҳар йили ўртача 221 км³ атмосфера ёғинлари тушса унинг таркибида 7 млн т дан ортиқ турли-туман тузлар бўлади. Текислик ва тоғ олди ҳудудларида эса бундан 8-9 марта кўпроқдир.
Ландшафт таркибидаги сув ниҳоятда кучли геокимёвий омил ҳисобланади. Ландшафтлардаги асосий кимёвий жараёнлар ана шу сувда ёки унинг иштирокида рўй беради. Сув кимёвий моддаларнинг ҳаракатида транспорт вазифасини ўтайди. Модданинг бир ландшафтдан чиқиб кетиши, иккинчи бир ландшафтга кириб келиши ва тўпланишида сувнинг аҳамияти бениҳоядир. Бундан ташқари, ландшафтлардаги жонли модданинг шаклланиши ва ҳаётида ҳам сув энг асосий омиллардан биридир. Ландшафтлардаги намликнинг йиллик йиғиндиси асосан атмосферадан тушадиган ёғин-сочин ҳисобига ҳосил бўлади. Ландшафтга кириб келган ёғиннинг айрим қисмини ўсимлик қоплами ушлаб қолади.
Ўсимликларнинг танаси ва баргида ушланиб қолган намлик яна атмосферага буғланиб кетади (14-расм).