Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

IV bob. 4.3. Maxsus transformatorlar 
Reja: 
4.3.1. Avtotransformatorlar. 
4.3.2. O‘lchov transformatorlari, payvandlash transformatorlari, o‘zgaruvchan 
tok chastotasini o‘zgartiruvchi transformatorlar va ularning qo‘llanilishi. 
Umumiy tushunchalar - 
amalda turli sohalarda juda ko‘p xil 
transformatorlar ishlatiladi. Avtotransformatorlar, bir yoki uch fazali uch 

---

213 
chulg‘amli 
transformatorlar, 
o‘lchov 
transformatorlari, 
payvandlash 
transformatorlari, o‘zgaruvchan tok chastotasini o‘zgartiruvchi transformatorlar, 
fazalar sonini o‘zgartiruvchi transformatorlar, sinov transformatorlari; radio, 
televidenie, aloqa va avtomatika qurilmalarida ishlatiladigan transformatorlar 
maxsus transformatorlar hisoblanadi. 
4.3.1. Avtotransformatorlar. 
Kuchlanishi tekis rostlanadigan transformator 
(avtotransformator) – 
transformatorlarning kuchlanishi ko‘pincha pog‘onali 
rostlanadi. Ko‘p hollarda transformator kuchlanishini katta diapazonda juda 
tekis rostlash talab qilinali. Ko‘pincha bu maqsadda chulg‘amning 
izolyasiyalan-magan tashqi yuzasida sirpanadigan kontakt cho‘tkalar ishlatiladi 
va shu asosda ulanadigan chulg‘am o‘ramlarini tekis o‘zgartiriladi. Bu usul 
kichik quvvatli avtotransformator (LATR) larla qo‘llaniladi. 
Katta quvvatli transformator va avtotransformatorlarda kuchlanishni 
o‘zgartirish uchun o‘ram qismi qisqa tutashganda qisqa tutashish tokini 
chegaralovchi qarshilikli ikkita cho‘tka ishlatiladi. Amalda qo‘zg‘aluvchan 
chulg‘amli yoki qo‘zg‘aluvchan o‘zakli transformatorlar ham qo‘llaniladi.
Bunda transformatorning parallel ulangan ikkita birlamchi chulg‘ai 
sterjenning pastida va yuqorisida o‘rnatiladi. 
Ikkilamchi chulg‘ami esa qo‘zg‘aluvchan o‘zakda o‘rnatiladi. O‘zak 
surilganda ikkilamchi chulg‘am bilan qurshaladigan magnit oqimi o‘zgaradi va 
kuchlanish qiymati +
U
2
dan (ikkilamchi chulg‘am yuqorida) - 
U
2
gacha 
(pastda) juda tekis o‘zgaradi. 
4.3.1-rasm. Avtotransformator. 

---

214 
So‘nggi vaqtlarda o‘zgarmas tok bilan qo‘shimcha magnitlanadigan ele-
mentli (kuchlanishi tekis rostlanadigan) transformatorlar ishlatilmoqda. Bunday 
bir fazali transformatorning birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlari ikkita chekka 
sterjenlarga o‘rnatiladi (4.3.2– rasm). Sterjenlar orasida magnit shunti bo‘ladi. 
Magnit shunti ham maxsus po‘latdan yig‘iladi. Magnit shunti chulg‘amlarning 
elektromagnit aloqasini pasaytiradi, sochilma oqimlar esa ko‘payadi.
4.3.2-rasm. Qo’shimcha magnitlovchi cho’lg’amli bir fazali transformator 
Foydali oqim chekka sterjenlar bilan qurshaladi. Agar kichkina 
magnitlovchi tok e’tiborga olinmasa, 
I
1
va 
I
2
toklar magnit shunti orqali 
qurshaladigan sochilma oqimlar F
s1
va F
s2
ni hosil qiladi. Sochilma oqim katta 
bo‘lgani uchun chulg‘amlarning induktiv qarshiligida kuchlanish pasayishlari 
(
jI
1
x
1
va 
jI
2
x
2
) katta bo‘ladi va ikkilamchi kuchlanish ancha kamayadi. Magnit 
shuntining ikkita sterjenida o‘zgarmas tok manbaiga ulanadigan qo‘shimcha 
magnitlovchi chulg‘am o‘raladi. O‘zgarmas tok hosil qiladngan magnit oqimi 
faqat shunt orkali berkiladi. Tok qancha katta bo‘lsa, magnit oqimi ham 
shuncha katta bo‘ladi, bunda o‘zak kuchliroq to‘yinadi. Natijada F
s1
va F
s2
oqimlar kamayadi, bu esa ikkilamchi chulg‘am kuchlanishining ko‘payishiga 

---

215 
olib keladi. O‘zgarmas tok qiymatini o‘zgartirib, ikkilamchi chulg‘am 
kuchlanishi qiymatini juda tekis o‘zgartirish mumkin bo‘ladi. [1,8,9]