Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

U
l
=
3
U
f
. Kichik quvvatli 
transformatorlarning chulg‘amlari ko‘pincha yulduz-yulduz usulida ulanadi. 
Katta quvvatli transformatorning chulg‘amlari odatda, yulduz–uchburchak 
usulida ulanadi. Bunda yuqori kuchlanish chulg‘ami (masalan, yuqori 
kuchlanishi 35, 110 va 220 kV bo‘lganda) yulduz usulida va past kuchlanish 
chulg‘amlari (6,10 kV li) uchburchak usulida ulanadi. [1,4] 
Uch fazali transformatorking transformatsiya koeffitsienti, salt ishlash 
sharoitida, asosan birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlar faza kuchlanishlarining 
nisbati bilan aniqlanadi: 

---

208 
.
ПК
U
U
К
юк
ao
AO




(4.2.1) 
Umuman, uch fazali transformatorsing transformatsiya koeffitsientini ikki 
usulda aniqlash mumkin: a) fazali transformatsii koeffitsienti: yuqori kuchlanish 
chulg‘amining faza kuchlanishini past kuchlanish chulg‘ami faza kuchlanishiga 
nisbati yoki yuqori va past kuchlanish chulg‘amlarining o‘ramlari soni nisbati 
bilan aniqlanadi, ya’ni: 
,
.
.
ПК
юк
ПК
ф
юк
ф
ф
U
U
К




(4.2.2) 
b) salt ishlash sharoitida yuqori va past kuchlanish chulg‘amlari liniya 
kuchlanishlarining nisbati bilan ham aniqlash mumkin, ya’ni 
;
ab
AB
л
U
U
K



(4.2.3) 
Y/Y va 
Δ
/
Δ
ulanish sxemalari uchun fazali kuchlatsishlar bo‘yicha va 
liniya kuchlanishlari bo‘yicha transformatsiya koeffitsientlari o‘zaro teng, ya’ni:
K
l
= K
f
. 
Y/
Δ
ulanish sxemasi uchun K
l
= 
3
K
f
va 
Δ
/Y sxemasi uchun 
3
ф
л
К
K

bo‘ladi. 
Bir fazali transformatorning turli ish sharoitlari (masalan, salt ishlashi va 
yuklama 
bilan 
ishlashi) 
uchun 
qurilgan 
vektor 
diagrammalarda 
transformatorning birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlarida hosil bo‘ladigan E
1
va E
2
EYuK lar vektorlarining yo‘nalishi bir xil deb olingan edi. Haqiqatda esa 
ular yo bir tomonga yoki qarama–qarshi tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Ularning 
qanday yo‘nalganligi transformator chulg‘amlarining ulanish gruppalari bilan 
aniqlanadi. 
Bir va uch fazali transformator chulg‘amlarining ulanish guruhi yoki 
Ė
1
va 
Ė
2
vektorlarning bir–biriga nisbatan qanday yo‘nalganligi birinchidan, birlamchi 
va ikkilamchi chulg‘amlarni o‘rash yo‘nalishiga; ikkinchidan, chulg‘amlarning 
bosh va oxirgi uchlarini (qismlarini) qanday belgilanishiga bog‘liqdir. 
Oldin bir fazali transformator chulg‘amlarining ulanish guruhini aniqlaymiz. 
Agar bir transformatorning birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlari sterjenlarga 

---

209 
bir xil yo‘nalishda o‘ralsa va ularning bosh va oxirgi uchlari bir xilda 
ifodalansa (4.2.2.–rasm, 
a
), EYUK lar E
1
va E
2
ning vektorlari bir tomonga 
yo‘nalgan bo‘ladi, ya’ni ular orasida siljish burchagi nolga teng. Agar 
transformatorning ikkilamchi chulg‘ami uning birlamchi chulg‘amiga nisbatan 
teskari tomonga o‘ralsa yoki ikkilamchi chul–g‘am uchlari teskari ifodalansa 
(masalan, bosh uchi «x» bilan; oxirgi uchi «a» bilan), 
E
1
va 
E
2
vektorlar 
qarama–qarshi yo‘naladi, ya’ni vektorlar orasida siljish burchagi 180° bo‘ladi 
(4.2.2.–rasm, 
b
). 
4.2.2-rasm. Transformatorning ikkilamchi chulg‘ami uning birlamchi 
chulg‘amiga nisbatan teskari tomonga o‘ralgan xolat. 
Chulg‘amlarnnng ulanish guruhi birlamchi va ikkilamchi chulg‘am 
EYuK larining vektorlari orasidagi siljish burchagiga qarab aniqlanadi. Odatda, 
chulg‘amlarning ulanish guruhini aniqlashda soat siferblatidagi rakamlardan 
foydalaniladi. Soat siferblatidagi raqamlar orasidagi burchak 30° ga teng. 
Ulanish guruhlari ham 30° ga bo‘linadigan graduslarda (masalan, 60°, 150°, 
210°, 270° va hokazo) aniqlanadi. Ulanish guruhini aniqlashda birlamchi 
chulg‘am EYUK ining vektori soatning katta, ya’ni minut strelkasi bilan 
belgilanadi. Soatda minut strelkasi doim 12 raqamida turadi deb qabul qilinadi. 
Ikkilamchi chulg‘am EYUK ining vektori soatning kichik, ya’ni soat strelkasi 
bilan belgilanadi va chulg‘amlarning ulanish guruhlariga qarab bu strelka 1 dan 
12 gacha bo‘lgan turli raqamlarni ko‘rsatishi mumkin. SHunday qilib soat 
kichik strelkasining uning minut strelkasiga nisbatan holati ikkilamchi chulg‘am 

---

210 
EYUK vektorining birlamchi chulg‘am EYUK vektoriga nisbatan holatini 
aniqlaydi. 
Bir fazali transformatorda chulg‘amlariing ulanish guruhi ikki xil bo‘ladi. 
Masalan, 4.2.2–rasm, 
a
da birlamchi chulg‘am EYUK ning vektori 12 raqamini 
ko‘rsatsa, ikkinchi chulg‘am EYUK ning vektori ham 12 ni ko‘rsatadi. Bu 
holda transformatorning ulanish guruhi 12 yoki 0 gruppa bo‘ladi. Bu shartli 
ravishda 1/1–12 yoki 1/1–0 bilan belgilanadi. 
4.2.2-rasm, 
b
da ikkilamchi chulg‘am birlamchi chulg‘amga iisbatan teskari 
o‘ralgan, bunda EYuK lar orasidagi siljish burchagi 180° bo‘ladi. Bu holda 
E
1
vektori 12 raqamini ko‘rsatsa, 
E
2
vektori 6 ni ko‘rsatadi. Bunda transformator 
chulg‘amlarining ulanish guruhi 6 bo‘ladi va shartli belgi 1/1-6 bilan 
ko‘rsatiladi. SHunday qilib, bir fazali transformatorda ikkita ulanish guruhi 12 
yoki 0 va 6–gruppalar bo‘lar ekan. Agar shu rasmdagi transformator ikkilamchi 
chulg‘amining bosh va oxirgi uchlari teskari ifodalansa, chulg‘amlarning 
ulanish guruhi yana 12–gruppa bo‘ladi.
Uch fazali transformatorlarda chulg‘amlarning ulanish guruhi, yuqorida 
keltirilgan ikki shartdan tashqari, chulg‘amlarning ulanish sxemalariga ham 
bog‘liq bo‘ladi. Uch fazali transformatorlarda ulanish guruhlari 12 xil, ya’ni 1 
dan 12 gacha (yoki 30° dan 360° gacha) bo‘lishi mumkin. Uch fazali 
transformatorlarda chulg‘amlarning ulanish guruhlari birlamchi va ikkilamchi 
chulg‘amlarga tegishli bir xil liniya kuchlanishlari vektorlarining o‘zaro siljish 
burchagini. [4,8]