3–мавзу: фалсафий тафаккур тарақҚиёт босқичлари: Ғарб фалсафаси режа

Левкипп 
(эр. авв.500-440йй.) ва
 
Абдерлик 
Демокрит
(эр. авв.460-330 
йй.) таълимотларида эришди. Левкипп атомистик фалсафага асос солди. Унинг шогирди 
Демокрит уни кенгайтириб, сайқаллаштирди ва ҳар томонлама умумий фалсафий тизим 
яратди. Ушбу назарияга мувофиқ дунѐ бўшлиқ ва ҳаракатдаги атомлардан, яъни сифат 
жиҳатдан бир хил ва ўзгармайдиган, аммо шакл ва андоза жиҳатдан турлича бўлган 
чексиз майда бўлинмас заррачалардан ташкил топган. Атомлар бўшлиқда ҳаракат 
қиладилар ва уларнинг бир-бирига қўшилиши бутун дунѐни вужудга келтиради. Тирик 
мавжудот тирик бўлмаган нарсадан руҳи борлиги билан фарқ қилади. Руҳ доира 
шаклидаги ҳаракатланувчи атомлардан ташкил топган. Демокрит руҳни ўладиган нарса 
деб ҳисоблади. Қачонки, бадан ўлса, атомлар маконга сочилиб кетади. Демокрит 
таълимотидаги энг муҳим қоида, бу модданинг ажралмас хусусияти сифатида тақдим 
этилган ва унга хос бўлган ҳаракат ҳақидаги қарашдир. Ҳаракат руҳ таъсирининг 
натижаси бўлмай, балки модданинг ўзини хусусиятидир. 
Демокрит таълимотида ижтимоий ва ахлоқий муаммолар катта ўрин тутади. Давлат 
тузумининг энг яхши шакли сифатида у демократияни ҳисоблади, энг хайрли иш деб 
донишмандликни билди. Демокрит кўп қиррали олим бўлиб, унинг асарлари ўша 

---

замондаги барча билим соҳаларини қамраб олган эди. Демокрит фалсафаси Европа 
фалсафаси ва табиатшунослик фанлари ривожига катта таъсир кўрсатди. 
Эрамиздан олдинги V аср бошидаги барча фалсафий мактабларни коинот ва борлиқ 
ҳақида ягона таълимот яратиб, дунѐнинг ягоналиги ва хилма-хиллигини тушунтириб 
бериш истаги бирлаштирган эди. Бироқ эрамиздан олдинги V- асрнинг ўрталаридан 
бошлаб Юнонистоннинг маънавий ҳаѐтида кескин бурилиш юз берди, яъни бундан кейин 
фалсафа асосига дунѐ эмас, балки инсон қўйилди. Бундай маънавий тўнтаришда 
софистлар
нинг (юнонча софос-оқил) ўрни кам эмас эди. Софистлар ҳаракатининг пайдо 
бўлиши жамият таркибининг мураккаблашиши билан боғлиқ бўлиб, касби сиѐсий фаолият 
билан шуғулланиш бўлган тоифанинг кўпайиши, муваффақиятли сиѐсий фаолият олиб 
бориш учун зарур бўлган муайян билимлар ҳажмининг ошиши билан ифодаланар эди. 
Сафарда кезиб юриб, пул ишлаш мақсадида донишмандлик ва нотиқлик илмидан 
дарс берувчи ўқитувчи-софист-касбий билимлар олиш жараѐни заруриятининг табиий 
натижаси эди. Софистлар таълимоти туғилишининг бошқа бир сабаби - билимларнинг 
ўзини мантиқий ривожи эди. Ўзининг асосига кўра, ақлий мушоҳадага таянган табиатни 
ўрганувчи файласуфларининг ҳамма нарсани қамраб олувчи коинот тўғрисидаги 
таълимотлари жуда бўш ва омонат асосга қурилган эди. Вақт ўтиши билан коинотнинг 
бош тасвирини кўплаб алоҳида олинган тажрибавий кузатишлар ва хусусий фанларнинг 
хулосалари билан мувофиқлаштириш қийинлашиб борди. Табиат фалсафаси билан 
муайян воқейликдаги билимлар ўртасидаги узилиш кучлироқ даражада англашилгани 
сари натурфалсафага нисбатан ижтимоий умидсизлик ошиб борди. Ана шундай умидга 
ишончсизликнинг ифодачилари софистлар эдилар. Ушбу ишончсизлик ўзининг назарий 
асосини софистлар томонидан қўйилган хақиқат мезони муаммосида топди: инсон 
билимларига ишониш мумкинми? Уларнинг тўғри ѐки ѐлғон эканлигини қандай қилиб 
текшириш 
мумкин? 
Умумий 
тарзда 
софистларнинг 
таълимоти 
релятивизм 
(нисбийлик)эди. Софистлар фаолияти хусусиятининг ўзи бунга имкон берган эди, чунки 
улар ҳар қандай нуқтаи назарни ҳимоя қилишга ўргатар эдилар. Бундай таълимотнинг 
асосида мутлақ хақиқат ва объектив қадриятларнинг йўқлиги ҳақидаги таълимоти ѐтар 
эди. 
Софистлар таълимотининг энг машҳур вакиллари Абдер шаҳридан бўлган