365
(eskirish) fazasi mazqur mahsulot o`rnini qoplovchi
yangi takomillashgan
mahsulotning paydo bo`lishi bilan bevosita bog`liq, undan tashqari avvalgi
mahsulotga talab ham keskin kamayadi. Shunday texnologik jarayon
mavjud namunaviy mamlakat sifatida AQSH misol qilib keltiriladi.
Xalqaro mehnat taqsimotining rivoji esa boshqa mamlakatlarning Amerika
iqtisodiyotiga texnologik qaramligi asosida shakllanishi tasavvur etiladi.
Ilmiy - texnik progressi bilan bog`liq iqtisodiy qarashlar ingliz iqti-
sodchisi Jon Xiks (1904-1989) tomonidan ilgari suril-
gan. Uning modeli bo`yicha texnika progressi neytral,
mehnatni iqtisod qiluvchi va
kapitalni iqtisod qiluvchi
guruhlarga bo`linadi. Texnika progressi oqibatida ish-
lab chiqarish va iste'mol xalqaro savdoga neytral, ijobiy
va salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin.
21.2. Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishdagi
tanqidiy yo`nalish
Hozirgi davrda amerikaliklar yapon
avtomobillarini minadilar,
shvedlar fransuzlar pishlog`ini iste'mol qiladilar, kanadaliklar koreys
kompyuterlarini sotib oladilar, italiyaliklar Liviya neftidan foydalanadilar,
ruslar amerikaliklar donidan non pishiradilar. Bu savdo munosabatida ichki
savdoga nisbatan ikkita o`ziga xoslik mavjud. Birinchidan, xalqaro savdo-
da ishtirok etuvchi firmalar va iste'molchilar turli mamlakatlarda yashaydi-
lar. Birinchi paydo bo`ladigan savol shundan iboratki, nega o`zi
xalqaro
savdo mavjud?
Hozirgi davrda xalqaro mehnat taqsimoti butun jahon yo`li bilan
ishlab chiqariladi. Ko`pincha davlat hukumatlari bu savdoni tartibga solish
uchun tariflar, ya'ni import qilinayotgan tovarlar uchun soliqlar solinadi.
Ikkinchi muhim o`ziga xoslik shuki, savdo qilayotganlarning har biri
boshqa-boshqa valuta (pul)dan foydalanadilar. Masalan,
Amerika xari-
dorlari yapon avtomobillarini dollarda sotib oladilar. Avtomobillarni ishlab
chiqarayotgan yapon ishchilari o`z maoshlarini iyenlarda olishni istaydilar.
Demak, bu yerda xalqaro hisob-kitob masalasi ko`tariladi.
Hozirgi davrda xalqaro mehnat taqsimoti butun jahon xo`jaligining
tashkil topishi va rivojlanishining hal qiluvchi omilidir. Bunda kapital
chiqarish masalalari ham yetakchi o`rinni egallaydi. Shu sababli ularga
bag`ishlangan bir qancha nazariyalar mavjud.
J.Xiks
366
Tarixan birinchi bo`lib neoklassik ta'limotlar
vujudga keldi. Ularning asosi B.Olin (Shvetesiya),
K.Iverson (Daniya), R.Nurkse (Avstriya-AQSH) as-
arlarida o`z aksini topgan. Ular o`z ta'limotlarida
marjinalizm
konsepsiyasiga
asoslangan
holda,
kapitalning harakatchanligi, "kapitalning eng yuqori
unumi" (foiz stavkasi bilan ifoda qilinadi)
u yoki bu
mamlakat kapitalining mo`l-ko`lligining turlicha
ekanligi bilan izohlaydilar. Kapitalning "mo`l-
ko`lligi" yoki "kamligi" uning migratsiya sababi qilib
ko`rsatiladi. Bu jarayon to kapital unumi bir xil bo`lguncha davom etadi.
Bu esa ishlab chiqarish omillari samaradorligining o`sishi, milliy daro-
madning ortishi, butun mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish darajasining tekis-
lanishiga olib keladi.
Kapital chiqarishning neokeynschilik ta'limoti 30-50-yillarda
shakllandi, F.Maxlup, Ye.Domar va R.Xarrot bu nazariyaning asoschilari
hisoblanadilar. Ularning fikricha, kengaytirilgan
takror ishlab chiqarishda
savdo, to`lov balansining o`zgarishi tufayli, ya'ni aktiv savdo balansi
bo`lgan mamlakatlarda kapital ortiqchaligi (jamg`armalarning investitsiya-
lardan ko`pligi), passiv balansli mamlakatlarda esa aksincha, kapital yet-
ishmasligi sababli kapital harakati ro`y beradi. "Jamg`armalar"ning or-
tiqchaligi mamlakatni iqtisodiy depressiya va ishsizlikka olib boradigan
eng muhim omil deb qaraladi. Unga qarshi kurash yoki uning oldini olish
uchun "jamg`armalar" hisobiga qo`shimcha tovar eksportini moliyalash za-
rur deb topiladi. Ammo,
bunda import oshmasligi, ya'ni kapital chiqarish
yo`li bilan hal etilishi kerak.
Bu yo`nalish vakillari kapitalistik tuzumda kapitalni realizatsiya qi-
lishdagi qarama-qarshiliklarni tan oladilar va buni hal etish uchun kapital
chiqariladi, bu esa ortiqcha tovarni ko`paytirish hisobiga ro`y beradi. Bu
nazariya rivojlanayotgan mamlakatlarga "yordam" konsepsiyasini isbotlash
uchun ham asos bo`ladi.
60-70-yillarda kapital chiqarishning "dinamik modeli" ommalashdi,
unda R.Xarrotning iqtisodiy dinamika nazariyasi asosida mamlakatlar
o`rtasidagi o`zaro kapital eksporti sabablari va oqibatlarini aniqlashga
urinish bor. U kapital eksporti va importini yalpi milliy mahsulot o`sishi,
investitsion daromad va to`lovlar bilan bog`lashga intiladi.
Unda ne-
okeynschilikning xalqaro kapital harakati konsepsiyasiga asoslanadilar.
Shu vaqtning o`zida iqtisodiy o`sishning neoklassik nazariyasi ham
hisobga olinadi. Bularning hammasi unlab o`zgaruvchi parametrlarni o`z
Do'stlaringiz bilan baham: 
