370
30-yillargacha to`lov balanslarini tartibga solish mexanizmini tahlil
etishda D.Yum, J.Mill tomonidan ishlab chiqilgan "klassik" nazariya ustun
mavqega ega bo`lgan. Bu g`oyaga ko`ra, oltinning xalqaro harakati va har
bir mamlakatdagi baholarning o`zgarishi avtomatik
ravishda bir-biri bilan
bog`liq, oqibatda barcha mamlakatlarning to`lov balansi barqarorlikka in-
tilish tendensiyasiga ega. Oltin standartining tugatilishi bilan olimlarning
ko`pchiligi neokeynschilik pozitsiyalariga o`tib oldilar ("Oltin standarti"
XIX asrda va XX asrning ma'lum davrida amalda bo`lgan, masalan, Buyuk
Britaniyada 1821-31 yillar oltin standartidan foydalanilgan, AQSHda 1934
yil dollarni oltinga aylantirish tugatildi). Yangi sharoitda to`lov balansini
tartibga solishda asosiy e'tibor davlatning hisob stavkasiga ta'siri muhim
deb hisoblanadi. Boshqa tartibga solish chorasi
sifatida importni ka-
maytirish va eksportni rag`batlantirish, buning uchun esa mehnatkashlarn-
ing ichki to`lov imkoniyatlari talabini pasaytirish (deflatsiya yo`li) yoki
milliy valutani devalvatsiya qilish usuli taklif etiladi.
60-yillardagi iqtisodiy jarayonlar neokeynschilik metodlaridan voz
kechishga sabab bo`ldi, yana neoklassik yo`lga qaytildi, ya'ni davlatning
iqtisodiy, shu jumladan valuta ishlariga aralashuvi cheklandi, valutalar kur-
sining erkin tebranishiga imkon berildi, bu esa o`z
navbatida avtomatik
barqarorlashuviga olib kelishi kerak edi. Ammo, valuta kursi o`zgarib turi-
shining to`lov balansiga ta'siri cheklangan xarakterga ega bo`ladi (masalan,
valutaning "suzib yuruvchi kursi" paytida bu narsa aniq bo`lib qoldi),
chunki to`lov balansining barqaror emasligi muomala sohasiga emas, balki
ishlab chiqarish bilan bevosita bog`liq. To`lov balanslari passivi davlatning
chet eldagi harajatlariga, ayniqsa turli harbiy-siyosiy aksiyalarga bog`liq
bo`ladi. Valuta kursining qalqib turishining o`zi ham xalqaro valuta tiz-
imining beqarorligini kuchaytiradi. So`nggi yigirma yil ichida industrial
rivojlangan mamlakatlar chegaralangan (fiksatsiya qilingan), ammo har
holda tartibga solinadigan kursdan elastik (qayishqoq) valuta kursiga o`tib
oldilar. Absolut elastik valuta kursida almashuv
kursi valuta bozoridagi
teng kuchli valuta bahosida belgilanadi, cheklangan kurs chogida esa valu-
ta kursi Markaziy bank tomonidan belgilanadi, bunda bank belgilangan
kurs bo`yicha xorijiy valutani har qancha miqdorda olish va sotish
majburiyatini o`ziga oladi.
Valutaning elastik kurs miqdori uch omilga bog`liq:
1. Ichki va tashqi narxlar darajasi. Boshqa sharoitlar teng bo`lganda
ichki baholarning o`sishi valuta kursining pasayishiga olib keladi (xarid
qilish qobiliyati pariteti nazariyasi);
371
2. Savdo oqimi bilan bog`liq omillar; masalan, eksport bozorining
kamayishi yoki yo`qotilishi,
defitsit, ya'ni valuta arzonlashuvini keltirib
chiqaradi.
3. Kapital oqib o`tishi. Mamlakat ichida foiz stavkalarining oshishi
kapitalni jalb etadi va bu bilan milliy valutaning qimmatlashuvini keltirib
chiqaradi.
Chegaralangan va elastik valuta kurslarini solishtirganda qaysi biri
ustunligini aniqlash qiyin. Elastik almashuv kursi odatda, qisqa vaqt da-
vomida turg`un bo`lmaydi, ammo uzoq muddatli
rejalarda zaruriy elas-
tiklikka ega bo`ladi. Aksincha, chegaralangan almashuv kurslari qisqa
muddat uchun samarali, ammo uzoq kelajak uchun o`ta noelastikdir. Bu
tizimlarning hech qaysisi narxlar barqarorligi va to`la bandlik bo`yicha
to`la ustunlikka ega emas. Valuta kursining sun'iy ravishda yuqori bo`lishi
ishsizlikka olib keladi, past bo`lishi esa inflatsiyani kuchaytiradi.
Likvidlik (xaridorgirlik) muammosini hal etish borasida iqtisodchi-
lar (J.M.Keyns, R.Triffin va boshqalar) "yuqori likvidlik boshqariladigan
valuta" chiqarishni tushunadilar yoki xalqaro valuta munosabatlariga ichki
qog`oz-pul munosabatini tartibga soladigan tamoyillarni qo`llashni
taklif
etadilar. Oxir-oqibatda bu loyihalarning mohiyati shundaki, to`lov balans
saldosi aktiv bo`lgan davlatlar to`lov balansi defitsit (kamomad) bo`lgan
davlatlarga kredit berishga majbur qilishga qaratiladi. Shu maqsadda xal-
qaro valuta chiqarish taklif etiladi. Bu valuta qo`shimcha likvidli mablag`ni
ta'minlaydi va passiv to`lov balansiga ega bo`lgan mamlakatlar bevosita
aktiv saldoga ega bo`lgan
davlatlarga murojaat etmasdan, o`z passivlarini
qoplash imkoniga ega bo`ladi.
Bu g`oya 1969 yilda amalda realizatsiya qilindi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
