Iqtisodiy ta'limotlar

E. Xeksher 

---

365 
(eskirish) fazasi mazqur mahsulot o`rnini qoplovchi yangi takomillashgan 
mahsulotning paydo bo`lishi bilan bevosita bog`liq, undan tashqari avvalgi 
mahsulotga talab ham keskin kamayadi. Shunday texnologik jarayon 
mavjud namunaviy mamlakat sifatida AQSH misol qilib keltiriladi. 
Xalqaro mehnat taqsimotining rivoji esa boshqa mamlakatlarning Amerika 
iqtisodiyotiga texnologik qaramligi asosida shakllanishi tasavvur etiladi. 
Ilmiy - texnik progressi bilan bog`liq iqtisodiy qarashlar ingliz iqti-
sodchisi Jon Xiks (1904-1989) tomonidan ilgari suril-
gan. Uning modeli bo`yicha texnika progressi neytral, 
mehnatni iqtisod qiluvchi va kapitalni iqtisod qiluvchi 
guruhlarga bo`linadi. Texnika progressi oqibatida ish-
lab chiqarish va iste'mol xalqaro savdoga neytral, ijobiy 
va salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin. 
21.2. Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishdagi 
tanqidiy yo`nalish 
 
Hozirgi davrda amerikaliklar yapon avtomobillarini minadilar, 
shvedlar fransuzlar pishlog`ini iste'mol qiladilar, kanadaliklar koreys 
kompyuterlarini sotib oladilar, italiyaliklar Liviya neftidan foydalanadilar, 
ruslar amerikaliklar donidan non pishiradilar. Bu savdo munosabatida ichki 
savdoga nisbatan ikkita o`ziga xoslik mavjud. Birinchidan, xalqaro savdo-
da ishtirok etuvchi firmalar va iste'molchilar turli mamlakatlarda yashaydi-
lar. Birinchi paydo bo`ladigan savol shundan iboratki, nega o`zi xalqaro 
savdo mavjud? 
Hozirgi davrda xalqaro mehnat taqsimoti butun jahon yo`li bilan 
ishlab chiqariladi. Ko`pincha davlat hukumatlari bu savdoni tartibga solish 
uchun tariflar, ya'ni import qilinayotgan tovarlar uchun soliqlar solinadi. 
Ikkinchi muhim o`ziga xoslik shuki, savdo qilayotganlarning har biri 
boshqa-boshqa valuta (pul)dan foydalanadilar. Masalan, Amerika xari-
dorlari yapon avtomobillarini dollarda sotib oladilar. Avtomobillarni ishlab 
chiqarayotgan yapon ishchilari o`z maoshlarini iyenlarda olishni istaydilar. 
Demak, bu yerda xalqaro hisob-kitob masalasi ko`tariladi. 
Hozirgi davrda xalqaro mehnat taqsimoti butun jahon xo`jaligining 
tashkil topishi va rivojlanishining hal qiluvchi omilidir. Bunda kapital 
chiqarish masalalari ham yetakchi o`rinni egallaydi. Shu sababli ularga 
bag`ishlangan bir qancha nazariyalar mavjud. 
J.Xiks 

---

366 
Tarixan birinchi bo`lib neoklassik ta'limotlar 
vujudga keldi. Ularning asosi B.Olin (Shvetesiya), 
K.Iverson (Daniya), R.Nurkse (Avstriya-AQSH) as-
arlarida o`z aksini topgan. Ular o`z ta'limotlarida 
marjinalizm 
konsepsiyasiga 
asoslangan 
holda, 
kapitalning harakatchanligi, "kapitalning eng yuqori 
unumi" (foiz stavkasi bilan ifoda qilinadi) u yoki bu 
mamlakat kapitalining mo`l-ko`lligining turlicha 
ekanligi bilan izohlaydilar. Kapitalning "mo`l-
ko`lligi" yoki "kamligi" uning migratsiya sababi qilib 
ko`rsatiladi. Bu jarayon to kapital unumi bir xil bo`lguncha davom etadi. 
Bu esa ishlab chiqarish omillari samaradorligining o`sishi, milliy daro-
madning ortishi, butun mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish darajasining tekis-
lanishiga olib keladi. 
Kapital chiqarishning neokeynschilik ta'limoti 30-50-yillarda 
shakllandi, F.Maxlup, Ye.Domar va R.Xarrot bu nazariyaning asoschilari 
hisoblanadilar. Ularning fikricha, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda 
savdo, to`lov balansining o`zgarishi tufayli, ya'ni aktiv savdo balansi 
bo`lgan mamlakatlarda kapital ortiqchaligi (jamg`armalarning investitsiya-
lardan ko`pligi), passiv balansli mamlakatlarda esa aksincha, kapital yet-
ishmasligi sababli kapital harakati ro`y beradi. "Jamg`armalar"ning or-
tiqchaligi mamlakatni iqtisodiy depressiya va ishsizlikka olib boradigan 
eng muhim omil deb qaraladi. Unga qarshi kurash yoki uning oldini olish 
uchun "jamg`armalar" hisobiga qo`shimcha tovar eksportini moliyalash za-
rur deb topiladi. Ammo, bunda import oshmasligi, ya'ni kapital chiqarish 
yo`li bilan hal etilishi kerak. 
Bu yo`nalish vakillari kapitalistik tuzumda kapitalni realizatsiya qi-
lishdagi qarama-qarshiliklarni tan oladilar va buni hal etish uchun kapital 
chiqariladi, bu esa ortiqcha tovarni ko`paytirish hisobiga ro`y beradi. Bu 
nazariya rivojlanayotgan mamlakatlarga "yordam" konsepsiyasini isbotlash 
uchun ham asos bo`ladi. 
60-70-yillarda kapital chiqarishning "dinamik modeli" ommalashdi, 
unda R.Xarrotning iqtisodiy dinamika nazariyasi asosida mamlakatlar 
o`rtasidagi o`zaro kapital eksporti sabablari va oqibatlarini aniqlashga 
urinish bor. U kapital eksporti va importini yalpi milliy mahsulot o`sishi, 
investitsion daromad va to`lovlar bilan bog`lashga intiladi. Unda ne-
okeynschilikning xalqaro kapital harakati konsepsiyasiga asoslanadilar. 
Shu vaqtning o`zida iqtisodiy o`sishning neoklassik nazariyasi ham 
hisobga olinadi. Bularning hammasi unlab o`zgaruvchi parametrlarni o`z