Takror ishlab chiqarish sarflangan ishlab chiqarish omillari (tabiiy zaxiralari, ishchi kuchi va ishlab chiqarish vositalari)ni kayta ishlab chiqarish yoʻli bilan tiklash

TAKROR ISHLAB CHIQARISH — sarflangan ishlab chiqarish. omillari (tabiiy zaxiralari, ishchi kuchi va ishlab chiqarish. vositalari)ni kayta ishlab chiqarish. yoʻli bilan tiklash. Uning oʻzgarmas koʻlamda qaytarilib turishi oddiy takror ishlab chiqarish. xisoblanadi. Agar shu jarayon yangidan kengaytirilgan koʻlamda takrorlansa kengaytirilgan takror ishlab chiqarish deyiladi.

Oddiy takror ishlab chiqarish. da foydalanilayotgan ishlab chiqarish. omillari, shu jumladan, kapital va mehnat hajmi, muayyan muddat davomida oʻzgarmaydi. Bu omillarning ilgarigidek unumdorligi natijasida ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdori kamaymaydi (aks hodda toraygan ishlab chiqarish. paydo boʻladi) ham, koʻpaymaydi ham. Kengaytirilgan Takror ishlab chiqarish ishlab chiqarish. da, boshqa hamma sharoitlar bir xil boʻlgan hodda, ishlab chiqarish. omillari hajmining oʻsishi ishlab chiqarish. ning va ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmining oʻsishiga olib keladi. Ishlab chiqarish. ning bir yoki bir necha omillarining koʻpayishi hisobiga yuzaga keladigan kengaytirilgan Takror ishlab chiqarish ishlab chiqarish. uchun, odatda, qoʻshimcha kapital qoʻyilmalar talab etiladi (ishlab chiqarish. ga investitsiya jalb etiladi). Iqtisodiy taraqqiyot faqat kengaytirilgan Takror ishlab chiqarish ishlab chiqarish. boʻlgandagina yuz beradi. Butun jamiyat miqyosida yalpi ichki mahsulotni (YAIM) kengaytirilgan Takror ishlab chiqarish ishlab chiqarish. oldingi davrda jam/ arma uchun ishlab chiqarilgan YAIMning bir qismidan foydalanishni taqozo etadi. Mamlakatning tiklanadigan va tiklanmaidigan tabiiy resurslari uning milliy boyligining bir qismi xisoblanadi. Tiklanadigan boyliklar — oʻrmonlar, baliq zaxiralari, qishloq xoʻjaligi. yer maydonlari va b. dir. Bu tabiiy zaxiralar, odatda, uzok, muddatli Takror ishlab chiqarish ishlab chiqarish. takror hosil boʻlish sikliga egaligi bilan ajralib turadi. Koʻpgina foydali qazilmalar — neft, toshkoʻmir, boksit, temir rudasi tiklanmaidigan zaxiralarga kiradi. Shuning uchun ulardan tejamkorona va samarali foydalaniladi.

Demografiyada «Takror ishlab chiqarish ishlab chiqarish.» tushunchasi aholi sonining tiklanishi jarayon larini tavsiflash uchun qoʻllaniladi. Shartli ravishda 2 ta bolali oila oddiy Takror ishlab chiqarish ishlab chiqarish. ni, 3 ta va undan koʻp bolali oilalar kengaytirilgan Takror ishlab chiqarish ishlab chiqarish. ni bildiradi.

Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish — ishlab chiqarish jarayonining doimo kengaytirilgan hajmida yangidan boshlanib, takrorlanib turishi. Aholining koʻpayib borishi, individual isteʼmolning ortib borishi, ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojning toʻxtovsiz oʻsishi Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni zaruriy shart qilib qoʻyadi. Bu esa ehtiyojni qondirishning asosiy usuli boʻlgan ishlab chiqarishning kengaygan holda takrorlanishini taqozo etadi. Oddiy takror ishlab chiqarish — ishlab chiqarish jarayonining ilgarigi hajmlarda bir meʼyorda takrorlanishi oʻsib borayotgan ehtiyojlarni qondira olmaydi. Shu sababli rivojlangan iqtisodiyotga Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish xosdir. Farovon hayot YAMMni tobora koʻproq yaratish va uning samarali ishlatilishini talab etadi.

Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish faqat ishlab chiqaruvchi kuchlarga taalluqli boʻlib qolmay, ayni vaqtda ijtimoiy-iqtisodiy tizim xususiyatlarini ham oʻzida ifodalaydi. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish yangilanish jarayonini bildiradi va takrorlanish davrida mehnat qurollari, vositalari, usullari, mahsulot yaratilishi kabi jarayonlarning oʻzgarib borishi, oʻrin almashuvi qabilarni qamraydi. Yangilanish inversiya usulini qoʻllash bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun YAMM isteʼmol va ishlab chiqarishni qaytadan yangilash uchun sarf etiladi, resurslarga aylantirib, investitsiyalar uchun ishlatiladi. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ning ilgʻor texnologiya va yangi usullar asosida amalga oshuvi iqtisodiy oʻsishni jadallashtiradi.

Oʻzbekistonda Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni shoʻrolar davrida umumittifok, majmui asosida amalga oshib, milliy manfaatga bogʻliq boʻlmagan. Mustaqillik yillari Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda tub oʻzgarishlar yuz berdi, Oʻzbekiston xalqi manfaati va tiklanayotgan bozor iqtisodiyoti talablari asosida mustaqil harakatdagi Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni yuzaga keldi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanib, ishlab chiqarish toʻla zamonaviy texnologiya asosida yangilanmoqda, yangiyangi tarmoqlar paydo boʻlib, mashinasozlik, avtomobilsozlik, asbobsozlik, elektronika kabi tarmoqlar sanoatda asosiy oʻrinni egallamoqda. Takror ishlab chiqarishda yangi proporsiyalar yuzaga kelib, xom ashyoviy yoʻnalishga asta barham berilib, tayyor mahsulot yoʻnalishi, eksportbop va import oʻrnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish yoʻnalishi taʼminlanmokda. Tub mulkiy oʻzgarishlar yuz berib, davlat mulki hisobiga xususiy, korporativ mulk asosida Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni barpo etish jarayoni davom etmokda. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni erkin iqtisodiy taraqqiyot iziga oʻtkazildi, xususiy tadbirkorlik faoliyati bilan boyitildi.

Takror ishlab chiqarish va Moliya

3. Takror ishlab chiqarish va Moliya

Kishilik jamiyati oziq-ovqat, kiyim-kyechak, uy-joy va sosial sohani doimiy ravishda takror ishlab chiqarmasdan hayot kyechirishi (amal qilishi) mumkin emas. Planyetamiz aholisining о‘sishi va uning urbanizasiyalaShuv darajasining ortishi, mamlakatlar ichidagi va ular о‘rtasidagi qarama-qarshiliklarning kuchayishi, ilmiy-texnika taraqqiyotining rivojlani va boshqa bir qancha omillar bilan “hayot kyechirish”ni yoki “yashash”ni takror ishlab chiqarish kishilik jamiyati mavjudligining muhim sharti bо‘lib qolayotir. Xalqaro mehnat taqsimoti Yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarning notekis taqsimlanishiga, eng boy-badavlat sanalgan mamlakatlarda Moliyaviy kapitalning konsyentra-siyalaShuviga (tо‘planishiga) olib kyelmoqda. Eng kambag’al mamlakatlar esa xom-ashyoni qazib chiqarish va qishloq xо‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish bilan Shug’ullanmoqda. Shunday bо‘lishiga qaramasdan, har qanday sharoitda ham takror ishlab chiqarish jarayonining mazmuni о‘zgarmasdan qolayotir. Faqat qо‘shimcha mahsulotning konsyentrasiyalaShuv (tо‘planish) joyi о‘zgarmoqda, xolos. Moliyaviy, bank va baho mexanizmlari orqali foydaning asosiy qismi eng rivojlangan mamlakatlarda “chо‘kmoqda” va ularga kyelgusida ham taqsimlashni о‘zlari foydalariga hal qilishga imkon berayapti.
Takror ishlab chiqarish jarayoni о‘z ichiga quyidagi bosqichlarni oladi:

ishlab chiqarish;

almaShuv;

taqsimlash;

istye’mol.

Takror ishlab chiqarish uchun bu bosqichlar, albatta, majburiy yoki shart bо‘lib, hatto ularning birisiz takror ishlab chiqarish jarayoni uziladi. Uning har bir bosqichlariga bir yoki bir nyecha iqtisodiy kategoriyalar xizmat qiladi. Kategoriyalarning takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi bevosita va bilvosita shakllarda bо‘lishi mumkin. Masalan, baho kategoriyasi tovar kategoriyasi singari almaShuv bosqichida markaziy о‘rinni egallaydi. Biroq, baho kategoriyasining ta’siri, takror ishlab chiqarishning bu bosqichida boshqa kategoriyalar xizmat qilishiga qaramasdan, istye’mol bosqichida bevosita namoyon bо‘ladi. Davlat Moliyasining ijtimoiy mо‘ljallanganligidan (davlatning о‘z funksiyalarini bajarishini ta’minlaydigan pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish) kelib chiqiladigan bо‘lsa, taqsimlash bosqichida ularning roli nisbatan kattaroq ekanligi yaqqol kо‘rinadi. Takror ishlab chiqarish jarayonining bu bosqichida (taqsimlashda) barcha ijtimoiy manfaatlar va Shunga muvofiq ravishda, jamiyatning barcha qarama-qarshiliklari namoyon bо‘ladi.

Istye’molga kyetadigan jami ijtimoiy mahsulot (JIM)dan, birinchi navbatda, takror ishlab chiqarishning oldingi (о‘tgan) siklida foydalanilgan mehnat qurollari va pryedmyetlarini tiklash uchun mо‘ljallangan qismi ajratiladi. Bu qism takror ishlab chiqarishning yangi siklida ham uning Shu hajmda takrorlanishini ta’minlaydi. Qolgan qism vositalar (mablag’lar)ning egasi va ishchilar о‘rtasida taqsimlanadi. Taqsimlash proporsiyalari (nisbatlari) asrlar davomida shakllanib, unda ishtirokchilarning har biri о‘ziga tyegishli bо‘lgan qismni ortirish (kо‘paytirish) maqsadida bir-birlari bilan doimiy qarama-qarshilikda bо‘ladilar. Shunday qilib, jamiyatda yangidan yaratilgan qiymat birinchi taqsimlash bosqichini va undan sо‘ng esa almaShuv va istye’mol bosqichlarini bosib о‘tadi. Takror ishlab chiqarish jarayonining har bir ishtirokchisi о‘ziga tyegishli bо‘lgan daromadni quyidagi ikki qismga bо‘ladi:

istye’mol fondi;

jamg’arish fondi.

Lekin bu bosqichga qadar taqsimlash jarayoniga davlat aralashib, soliqlar, qarzlar, sug’urta tо‘lovlari (badallari) kabi iqtisodiy instrumyentlardan foydalangan holda individual va jamoa daromadlaridan о‘zining hissasini (о‘ziga tyegishli bо‘lgan qismni) ajratib oladi.

Qayd etish joizki, daromadlar qancha qismini olishning “ostonasi”ni aniqlashda jamiyat ishtirok etadi. U jamoatchilik tashkilotlari, partiyalar va Shunga о‘xshashlar orqali, qonunchilik va ijroiya hokimiyatini shakllantirish yо‘li bilan davlat faoliyatining chyegarasini aniqlashga harakat qiladi. О‘z navbatida, davlat ham о‘zining harakat doirasini (sohasini) kengaytirishga harakat qiladi. Uning funksiyalari qancha keng bо‘lsa, jamiyat a’zolari daromadlarining Shuncha katta summalariga davlat da’vogarlik qiladi. Shu munosabat bilan istye’mol proporsiyalari (nisbatlari) ham о‘zgaradi. Masalan, agar davlat maorif, sog’liqni saqlash, sosial ta’minot xarajatlarining bir qismini о‘z zimmasiga olsa, bu narsa ishchi kuchining bahosida va dyemak, mehnat haqining darajasida о‘z aksini topadi.

Bu yerda ijtimoiy istye’mol fondlarining hissasi qancha Yuqori bо‘lsa, shaxsiy istye’mol fondlarining hissasi Shuncha past bо‘lishi bilan xarakterlanadigan tyendyensiyani tuShunish juda muhimdir. Moliya nazariyasida takror ishlab chiqarish jarayonida davlat ishtirokining qiyosiy samaradorligi xususidagi bahslar hali-hamon tо‘xtaganicha yо‘q. Har bir davlat uchun ma’lum bir davrda mamlakat aholisi (alohida shaxslar emas, balki aholining keng qatlami) qancha boy bо‘lsa, davlatning о‘zi ham Shuncha boy bо‘ladi, degan tuShunchadan kelib chiqib, aniq tavsiyalar ishlab chiqmoq maqsadga muvofiq. CHunki daromadning Yuqori darajasi Yuqori istye’mol talabini, sog’lomlashib borayotgan iqtisodiyotni vujudga kyeltiradi. Shunga mos ravishda soliqqa tortiladigan baza (asos) о‘sadi va jamg’armalar hissasi oshadi. Jamg’armalar ssuda kapitalining asosini tashkil etib, о‘z navbatida, ular kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga va ilmiy-texnika taraqqiyotiga о‘z ijobiy ta’sirini kо‘rsatadi.

Hukumatlari soliqlar orqali shaxsiy daromadlarni chyegaralab (cheklab) qо‘ygan mamlakatlarda iqtisodiyot о‘sish bazasiga (asosiga) ega emasdir. Bunday mamlakatlar ma’lum bir vaqt о‘tganidan sо‘ng nisbatan boyroq bо‘lgan mamlakatlarning ta’siri ostida bо‘lib qoladi. CHunki mamlakat ichki manbalarining qisqarishi tashqi qarzga olishlar evaziga qoplanadi. О‘z navbatida, tashqi qarzlarni qaytarishning manbai bо‘lib faqat soliqlar va davlat mulki xizmat qilishi mumkin.

Taqsimlash jarayoniga davlat aralaShuvining balanslashtirilgan chyegaralari buzilsa, butun takror ishlab chiqarish jarayoni buziladi (izdan chiqadi). Bularning barchasini iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish va mehnat bozorini yaratish dyeb atash mumkin. Agar ijtimoiy portlashlarning oldini olish maqsadida davlat aholi kambag’al qatlamlarini qо‘llab-quvvatlash bо‘yicha qо‘shimcha ravishda majburiyatlarni о‘z zimmasiga olsa, bu ham sog’lom takror ishlab chiqarish jarayonlarining buzilganligidan darak beradi.

Takror ishlab chiqarish jarayonining taqsimlanishini tahlil qilishni tanlab, kapitalning real harakatida faqat moddiy ishlab chiqarish sohasi bilan chyegaralanish kerak emas. Bundan tashqari, kapitalning milliy chyegaralarni tan olmasligini ham e’tirof etmoq lozim. CHunki bunga faqat birja va bank sohalarining о‘ziga xos xususiyatlari emas, balki transmilliy kompaniyalarning keng rivojlanishi ham о‘z ta’sirini kо‘rsatadi.

Taqsimlash jarayonida Moliyaning roli va о‘rnini kо‘rsatish uchun JIMning о‘rniga YAIMdan foydalanish mumkin. CHunki har ikki kо‘rsatkichlar о‘zlarining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Masalan, YAIM tarkibiga mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan moddiy xarajatlar kiritilmaydi. Bir vaqtning о‘zida esa, JIMning tarkibi noishlab chiqarish xizmatlarisiz bо‘lib, ularning salmog’i Yuqori darajada taraqqiy etgan jamiyatlarda jamiyat jarajatlarining1/3 qismini tashkil etadi. Biroq taqsimlashning kо‘pqadamli ekanligi inobatga olinadigan bо‘lsa, JIM kо‘rsatkichi Yuqoridagi maqsadlar uchun ma’lum bir afzalliklarga ega ekanligi ma’lum bо‘ladi. CHunki u takror ishlab chiqarishning muhim sohasi bо‘lgan moddiy ishlab chiqarish sohasini о‘zida tо‘liqroq aks ettiradi.

JIM quyidagi ikki asosiy qismdan iborat:

mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan ishlab chiqarish vositalarining qiymati (mehnat qurollari va mehnat pryedmyetlari);

milliy daromad (ishchi kuchi va qо‘shimcha mahsulotning qiymati).

Ishlab chiqarishni tashkil etish uchun davlat subsidiyalaridan yoki bank kreditidan foydalanish kerak. Ularning har ikkalasi ham moddiy ishlab chiqarish sohasidan chyetda shakllanadi. JIMning qiymatidan sarflangan ishlab chiqarish vositalarini tiklashni (amortizasiya ajratmalari, matyeriallar, xom-ashyo, yarim tayyor mahsulotlar sotib olish, yoqilg’i elyektroenyergiyani xarib qilish kо‘rinishlarida va h.k.) taqsimlash jarayonlariga kiritish mumkin emas. Bu tiklanish takror ishlab chiqarishning uzluksiz zarurligi bilan belgilanadi. CHunki usiz jamiyatning bо‘lishi (amal qilishi) mumkin emas. Lekin shaklan bu JIMni taqsimlash jarayonidir.

Agar moddiy ishlab chiqarish sohasini yagona (alohidalashgan) tizim sifatida qabul qilinsa, u holda kyeyingi qayta taqsimlash MDdan faqat soliqlarni tо‘lashga borib tugar edi. Biroq taqsimlashning real sohasida faqat davlat (soliq tizimi orqali) ishtirok etibgina qolmasdan, balki xizmat kо‘rsatish sfyerasi, maorif, sohliqni saqlash, bank tizimi va h.k.lar ham qatnashadi. Davlat о‘z daromadlarini shakllantirib, ular hisobidan, xususan, byudjet sohasining xodimlariga ish haqi tо‘laydi. Byudjet sohasida ishlaydiganlar esa, о‘z navbatida, Davlat byudjetining daromadlarini shakllantirishga yо‘naltirilgan soliqlarni tо‘laydilar. Fuqarolar о‘zlarining shaxsiy daromadlari hisobidan turli xizmatlarning haqini tо‘laydilar, sug’urta fondlariga ajratmalar (badallar) qiladilar, bank kreditidan foydalanganliklari uchun foizlarni qaytaradilar. Korxonalar xizmat kо‘rsatib olgan daromadlari hisobidan ham soliqlar tо‘laydilarki, ular byudjet daromadlarini shakllantirishga yо‘naltiriladi. Taqsimlashning tarkibiga kiruvchi barcha munosabatlar ham Moliya bо‘lavyermaydi. Lekin taqsimlashning chyegarasidan chyetda Moliya mavjud emas.

JIMning ikkiga bо‘linishi bilan xarakterlanadigan taqsimlashning birinchi bosqichidan sо‘ng ikkinchi bosqich boshlanadiki, unga muvofiq MD jamg’arish fondi va istye’mol fondiga bо‘linadi.

Jamg’arish fondi ikki qismdan iborat bо‘lib, uning bir qismi takror ishlab chiqarishni kengaytirish va ikkinchi qismi esa ryezyerv fondlarini shakllantirishga mо‘ljallangandir. Taqsimlashning bu bosqichida Moliyaning ishtiroki iqtisodiyotga davlat quyilmalarini joylashtirish (kiritish), davlat ryezyervlarini shakllantirish va sug’urta fondlarini tashkil qilish orqali namoyon bо‘ladi. Bunda tyegishli fondlarni shakllantirish bosqichi bu bosqichdan oldinroq amalga oshiriladi. Lekin bu yerda tyegishli navbatga rioya qilinmasligi ham mumkin. CHunki barcha daromad va xarajatlar yil boshida tasdiqlangan byudjet doirasida (chyegarasida) amalga oshiriladi. Barcha rivojlangan (sivilizasiyali)mamlakatlarda byudjet qonun kuchiga ega bо‘lib, bu narsa taqsimlash jarayonining qonuniyatlarini о‘rganayotgan paytda daromad va xarajatlarning kyetma-kyetligiga e’tibor bermaslikka imkon beradi. Kо‘pchilik hollarda amaliyotda daromadlardan xarajatlarning oldinroq amalga oshirilishi sodir bо‘ladi (daromadlar shakllantirilmasdanoq xarajatlarni sarflash zaruriyati vujudga kyeladi). Daromad va xarajatlarning muddatlari bо‘yicha nomuvofiqlikni oldini olish uchun (yoki Shu muammoni hal etish uchun) davlat krediti mexanizmidan foydalaniladi.

Jamg’arish fondi va istye’mol fondi о‘rtasidagi nisbat vaqt jihatidan ham, takror ishlab chiqarish jarayonining alohida olingan sub’yektlari (davlat bilan ham birgalikda) о‘rtasida ham juda alohidadir. Istye’molning darajasiga texnologiya darajasi, kommunikasiyalar, davlat tuzilmasi, partiya va harakatlarning obо‘si va boshqa Shu kabi kо‘plab omillar о‘z ta’sirini kо‘rsatadi.

Xuddi Shunga о‘xshash ravishda jamg’arish fondi va istye’mol fondi о‘rtasidagi nisbatlarning tyendyensiyasini aniqlashning ham iloji yо‘q. Istye’mol fondining yetarli Yuqori darajadasida noishlab chiqarish syektorida jamg’arishning hissasi ortadi (ya’ni, shaxsiy jamg’armalar о‘sadi). Agar MDda istye’molning nisbiy hissasi kamroq bо‘lsa, korporativ jamg’armalar о‘sadi. CHunki yaratilgan MD yangidan yaratilgan qiymatdan boshqa narsa emasdir. Butun takror ishlab chiqarish jarayonining nyegizida о‘ziga xos tovar bо‘lgan ishchi kuchi yotadi. Tovar sifatida ishchi kuchi о‘zini takror ishlab chiqarish xarajatlaridan ortiq bо‘lgan qiymatni yaratish xususiyatiga egadir. Bu xususiyat ishlab chiqarishning boshqa tarkibiy qismlariga – mehnat qurollari va mehnat pryedmyetlari – xos emas.

О‘z navbatida, istyemol fondi ham quyidagi ikki tarkibiy qismdan iborat:

ijtimoiy istye’mol fondlari;

shaxsiy istye’mol fondlari.

Alohida olingan mamlakatlar bо‘yicha ular о‘rtasidagi nisbat davlat tuzilmasiga, an’analarga va h.k.larga bog’liq. Hokimiyat tyepasida kommunistik yoki sosialistik partiyalar turgan mamlakatlarda ijtimoiy istye’mol fondlari istye’mol fondlarining umumiy hajmida asosiy о‘rinni egallaydi. CHunki ijtimoiy istye’mol fondlari orqali davlat maorif, sog’liqni saqlash va ijtimoiy yordam kо‘rsatish jarayonlarini Moliyalashtirishni tashkil etadi. Ijtimoiy istye’mol fondlarining salmog’i boshqa mamlakatlarda ham nisbatan Yuqori bо‘lib, bu fondlar orqali boshqaruv xarajatlari, mudofaa, sanoat, qishloq xо‘jaligi va h.k.larni Moliyalashtirish qо‘llab-quvvatlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, ijtimoiy istye’mol fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishni Moliyasiz tasavvur etib bо‘lmaydi. Boshqa hyech qanday iqtisodiy kategoriyalarning hyech biri bu jarayonda bevosita ishtirok etmaydi. Ammo bu narsani sо‘zma-sо‘z tuShunish kerak emas. CHunki, masalan, buxgaltyeriya hisobi tizimi soliqlar va ajratmalarning о‘lchamini aniqlashga sharoit yaratadi, baholar va amortizasiya ajratmalari tizimi esa foyda summasiga о‘z ta’sirini kо‘rsatadi. Biroq ijtimoiy istye’mol fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning bevosita jarayoniga faqat Moliya xizmat qiladi.

Ijtimoiy istye’mol fondlarining asosiy qismi Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladi. Bu fondlarning bir qismi sosial sug’urta va sosial ta’minot fondlarini shakllantirishga sarflanadi. Bozor iqtisodiyoti xos bо‘lgan dunyoning kо‘pchilik mamlakatlarida sosial sug’urta va sosial ta’minot fondlarini shakllantirishda о‘zining tо‘lovlari bilan ham ish beruvchilar va yollanma mehnat xodimlari ishtirok etadilar. Oxirgi holda ijtimoiy istye’mol fondini shakllantirishga shaxsiy istye’mol fondining bir qismi yо‘naltiriladi. SHaxsiy istye’mol fondining qolgan qismi quyidagi ikki qismga bо‘linadi:

shaxsiy jamg’arma fondlari;

istye’mol fondlari.

Aynan shaxsiy istye’mol fondining ana Shu ikki qismi tovar mexanizmining faoliyat kо‘rsatishi uchun tyegishli sharoitni yaratadi.

Istye’mol fondi va jamg’arish fondi о‘rtasidagi nisbat hamda ularning fizik hajmi bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning rivojlanish sur’atini belgilab beradi. Agar davlat soliqlar kо‘rinishida birlamchi daromadlarning katta qismini olib qо‘ysa, u Shu bilan iqtisodiyotning rivojlanishiga tо‘sqinlik qilishi mumkin. Bu yerda hamma narsa boshqaruv organi sifatida davlatning xususiyatiga borib taqaladi – uning xarajatlari yo ortiqcha (davlat apparati xarajatlarini Moliyalashtirish tо‘g’risida gap kyetayapti), yo nosamarali (iqtisodiyotga qilinadigan xarajatlar qismi) yo nooqilona (sosial soha xarajatlari haddan ziyod qimmat bо‘lib, ishchi kuchining takror ishlab chiqarilishini rag’batlantirmaydi) bо‘lishi mumkin. Agar davlat soliqlar kо‘rinishida MDning 30% dan ortiqrog’ini oladigan bо‘lsa, u holda iqtisodiyotni о‘stirish va modernizasiya qilish uchun ichki ryezyervlar yetarli darajada bо‘lmay qolishi mumkin. Albatta, soliqli olib qо‘yish darajasi 30%dan ham ortiq bо‘lishi mumkin. Biroq, bunday hollarda ishchi kuchini takror ishlab chiqarish xarajatlarining bir qismini davlat о‘z zimmasiga olishi kerak. Soliq ostonasi Yuqori bо‘lgan sharoitda soliqni tо‘lashdan bosh tortish tyendyensiyasi kuchayishi tufayli soliqlarni undirish xarajatlari ham ortadi.

4. Moliya genezisi (taraqqiyoti)

Ijtimoiy-iqtisodiy formasiyalar (tuzumlar) bir-biridan ishlab chiqarish munosabatlari bilan farqlanadi. О‘z navbatida, yangi ishlab chiqarish munosabatlari ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasidan kelib chiqadi. YAngi ishlab chiqarish munosabatlariga davlat tuzilmasi ham mos kelishi kerak. Alohida olingan davlatda о‘zgarishlar Yuqoridagidyek kyetma-kyetlikda va bog’liqlikda sodir bо‘lmasligi mumkin. Lekin bu jarayondagi umumiy qonuniyat xususiy holatlarga bog’liq bо‘lmaydi. Har bir ijtimoiy formasiya va Shunga muvofiq ravishda, Shu formasiyadagi (tuzumdagi) davlatga ma’lum bir Moliyaviy tuzilma javob beradi (mos kyeladi). Turli ijtimoiy-iqtisodiy formasiyalarda (tuzumlarda) Moliyaning farqlanishi quyidagi sabablar bilan belgilanadi:

har qanday ijtimoiy formasiyaga (tuzumga) jamiyatning о‘z sinfiy tuzilmasi mos kyeladi. Bunda Moliya MDni taqsimlash munosabatlarini hisobga olib, ularning davlat foydasiga qayta taqsimlanishini tashkil qiladi;

har qanday ijtimoiy-iqtisodiy formasiyada (tuzumda) Moliya hukmron sinfning manfaatlarini himoya qiluvchi davlatning maqsadlari va vazifalariga bо‘ysunadi;

ishlab chiqarishning yangi usuli xо‘jalik munosabatlarining yangi tizimini vujudga kyeltiradi. Masalan, quldorlik va fyeodal formasiyalarda (tuzumlarda) natural munosabatlar xos bо‘lgan bо‘lsa, Shunga mos ravishda davlat daromadlarini shakllantirish ham natural xarakter kasb etgan. Kapitalistik xо‘jalik tovar-pul munosabatlariga tayanadi. Shunga muvofiq davlat daromadlarini shakllantirish ham pul shaklida amalga oshiriladi;

agar davlat boshqaruv organi sifatida tarkib topgan ishlab chiqarish munosabatlari va sinfiy tuzumning vazifalariga xizmat qilsa, Shu vazifalarga Moliya ham xizmat qiladi;

XX asr tajribasi ogohlantiradi (о‘qitadi, ta’lim beradi, tarbiyalaydi):

aniq sinflarga bо‘lingan davlat mavjud bо‘lmaydi;

turli ijtimoiy tuzilmaga ega bо‘lgan davlatlar bir tarixiy davrda bо‘lishi mumkin;

bir ijtimoiy-tarixiy formasiyadan (tuzumdan) ikkinchisiga о‘tish asrlar davomida sodir bо‘lishi mumkin;

faqat ijtimoiy tuzilma va texnologiyalarning emas, balki Moliyaning ham eksport qilinish ehtimoli mavjud.

Natural munosabatlar ustunlik qilgan paytlarda hatto nisbatan rivojlangan mamlakatlarda ham pul о‘zining barcha funksiyalarini bajaraolmagan. Shunga mos ravishda pul munosabatlarining tizimi sifatida Moliya ham eng umumiylik kasb etaolmagan. Ibtidoiy-jamoa tuzumining xо‘jalik tuzilmasi tо‘g’risida aniq ma’lumotlar mavjud bо‘lmaganligi uchun gumon (taxmin) qilish mumkinki, doimiy davlat apparati yо‘q bо‘lganligi uchun ana Shunday davlatning daromadlari va xarajatlarini shakllantirish ham bо‘lmagan. Davlat apparatining shakllanishi, unga tyegishli bо‘lgan funksiyalarning kengayishi, xususan, doimiy qо‘shinlarga asos solinishi, yо‘l qurilishining jorish etilishi bilan Moliyaning roli oshib borgan. Quldorlik davlatlari daromadlarining asosiy manbalari kontribusiyalar, harbiy о‘ljalar, natural soliqlar va boshqalar hisoblangan. Ma’lum bir mamlakatda ma’lum bir davr mobaynida aholining qandaydir guruhlari pul kо‘rinishidagi soliqlarni tо‘lagan bо‘lishi mumkin. Shunday bо‘lishiga qaramasdan, quldorlik formasiyasiyasida (tuzumida) pul kо‘rinishdagi soliqlar faqat tasodifiylik xarakteriga ega edi. Xuddi Shuningdyek, natural xо‘jalik Yuritishga asoslangan fyeodalizmda ham pullik soliqlar ustuvorlik kasb qilishi mumkin emas edi.
Shuni idrok etish (tuShunish) eng muhimki, jamiyatning tovar-pul munosabatlariga о‘tishi munosabati bilan iqtisodiy kategoriya sifatida Moliya umumiylik xarakteriga ega bо‘ladi. Biroq, hatto ana Shunday sharoitda ham davlat ehtiyojlarini qondirishning pulsiz xarakterga ega bо‘lgan myetodlari saqlanib qolishi mumkin. Buning mumtoz misoli sifatida yoppasiga harbiy majburiyatni kо‘rsatib о‘tish mumkin.

Moliyaning tarixiy xarakterga ega ekanligi har qanday davlat о‘z funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur bо‘lgan fondlarni shakllantirish va ulardan foydalanishning tizimini yaratadi, degan xulosani chiqarishga imkon beradi. Bunda fondlarni shakllantirish va ulardan foydalanishning shakllari va myetodlari bir-biridan keskin farq qilishi mumkin. Biroq, fondlarni shakllantirishning manbalari cheklangan va hyech bir davlat о‘z ehtiyojlarini qondirish uchun daromadlarning yangi manbalarini ixtiro qilish mumkin emas. Bu yerda gap undirishning shakllari tо‘g’risida emas, balki uning ob’yektlari tо‘g’risida kyetayapti. Ana Shunday ob’yektlar sifatida har doim mulk va daromad maydonga chiqadi. Undirish shakllari tо‘g’risida gapiriladigan bо‘lsa, u holda hatto antik gryek davlatlaridayoq tо‘g’ri (bevosita) soliqlar bilan birgalikda egri (bilvosita) soliqlar ham paydo bо‘lgan. Tо‘g’ri (bevosita) soliqlar yer va mol egalaridan olingan. Urush davrlarida esa mulkiy soliq joriy etilgan. Egri (bilvosita) soliqlar bojxona bojlari va savdoga soliq shakllarida maydonga chiqqan.

Rim impyeriyasida armiyada pulli tо‘lanmalar (yollanmalar va ofisyerlar uchun) joriy etilgan. Bu va Shunga о‘xshash boshqa ehtiyojlar (tamoshalarni tashkil etish, ishsiz fuqarolarga yordam kо‘rsatish va boshqalar) pulli xarajatlarni talab etgan. Shuning uchun ham harbiy о‘ljalar va kontribusiyalarga qо‘shimcha ravishda pulli soliqlar joriy etilgan. Qulni sotish va sotib olish uchun tо‘lanadigan soliq ana Shunday soliqlarning dastlabkisidir. Nooziq-ovqat buYumlarini sotganlik uchun (1% miqdorida) ham soliq undirilgan. Urushlar davrida har bir fuqaro mol-mulkdan undiriladigan favqulodda soliqni ham tо‘lagan. 5% miqdorida undiriladigan myerosdan olinadigan soliq joriy etilgan. Ijtimoiy tuzum sifatida fyeodalizm yo qullarga egalik qilish, yo patriarxal tuzum asosida rivojlangan. Biroq bu yerga xususiy egalik va dyehqonlarning kryepostnoyligiga (biriktirilganligiga) asoslangan ijtimoiy tuzumga keskin ta’sir kо‘rsatmagan. Kryepostnoy (biriktirilgan) dyehqonlar bо‘lmagan joyda fyeodalizm ham mavjud bо‘lmagan.

Har bir mamlakatda markazlashtirilgan hukumatning roli va uning funksiyalari fyeodallarning ta’siri ostida belgilangan. Fyeodal о‘zi egalik qiladigan joy chyegaralari doirasida о‘z soliqlarining tizimini joriy etgan. Markaziy hokimiyat xо‘jalik hayotiga, xususan, aholini soliqqa tortish masalalarini faqat fyeodal bilan muvofiqlashtirilgan chyegara doirasida aralaShuvi mumkin edi. Yevropada fyeodal bо‘linuvchanlikka birinchi marta salb Yurishlari orqali kelib chiqqan risarliklarning kuchsizlanishi oqibatida barham berilgan1. Alohida olingan davlatlar о‘rtasidagi urushlar boshqalarga nisbatan urushlar tufayli boyigan mamlakatlarda qirollik hokimiyatini mustahkamlagan. YEr egalarini saqlashga sarf qilingan tо‘lanmalardan tashqari dyehqonlar yо‘llar, qasrlar, qal’alar qurish va armiyaga xizmat qilish bilan bog’liq bо‘lgan boshqa ishlarni ham bajarishga majbur bо‘lganlar. Hunarmandlar fyeodal va shahar hokimiyatlariga soliqlarni faqat о‘zlarining buYumlari bilan emas, balki pullari bilan ham tо‘laganlar. Savdogarlar fyeodalga sovg’alar va daromadlaridan tо‘lovlardan tashqari tranzit va boshqa bojlarni tо‘laganlar.

О‘rta asrlarning boshlarida har bir hukmdor о‘z soliqlari va о‘lponlarini joriy etgan. Hatto davlatning ichida ham soliq va о‘lponlarni unifikasiya qilish tо‘g’risida gap bо‘lmagan. AbsolYutizmning mustahkamlanishi va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi pulli soliqlarga о‘tishga sabab bо‘ldi. Jamiyatda tovar munosabatlari qancha Yuqori bо‘lsa, pulli soliqlarning salmog’i ham Shuncha katta bо‘la borgan. Fyeodalizmning о‘rta va sо‘nggi davrlariga xos bо‘lgan yagona umumiy belgi sifatida sotib olish tizimining mavjudligini e’tirof etish mumkin. Sotib oluvchilar xazinaga kelishilgan yoki qayd etilgan summani tо‘lab, daromadlarning katta qismini о‘z ixtiyorlariga qoldirganlar. Shuning uchun ham sotib oluvchilar, savdogarlar, hunarmandlar fyeodal munosabatlarni burjua munosabatlariga aylantirishda eng asosiy manfaatdorlar shaklida maydonga chiqqanlar.

Soliqqa tortishning sotib olish tizimi sotib oluvchilarning qо‘lida katta miqdordagi pul resurslarining tо‘planishga imkon berdi. Ular zavodlar, fabrikalar va banklarning birinchi mulkdorlariga, burjuaziyaning birinchi vakillariga aylanganlar. Turli soliq imtiyozlari va pryefyeryensiyalari, tо‘siqli bojxona bojlari va soliq immunityetlari kapitalning jamg’arilishiga olib kyeldi. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi bilan jamg’arilgan kapital endigina tug’ilib kyelayotgan sanoat sari yо‘l olib, kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga о‘z ta’sirini kо‘rsatdi. Va nihoyat, hukumat, uzluksiz fyeodal urushlarini olib borib, qurol-yaroq, harbiy inshootlar, flotni qurishning buYurtmachisi sifatida maydonga chiqib, MDni soliq tizimi orqali qayta taqsimlab kapitalning sanoatda tо‘planishiga (jamg’arilishiga) olib kyeldi (imkon berdi). Kapitalning jamg’arilishiga sanoatning rivojlanishini rag’batlantirgan, burjuaziyaning mustahkamlanishiga sharoit yaratib bergan mustamlakalarning bosib olinishi ham yordam berdi.

SHaharlar va sanoatning rivojlanishi ishchi kuchi oqimini talab etgan. Ishchilar salmog’ining aholi umumiy soniga nisbatan ortib borishi jamiyatdagi natural munosabatlarni qisqartirdi. Bularning barchasi kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga о‘z ta’sirini kо‘rsatdi. Burjuaziya tomonidan hokimiyatning qо‘lga kiritilishi monarxiyaning yemirilishi yoki uning hokimiyatchilik vakolatlaridan mahrum bо‘lganligini anglatadi. Hokimiyat tyepasiga kelib, burjuaziya “soliq zulmi”ni pasaytirishga emas, balki fyeodallarga tyegishli bо‘lgan imtiyozlarga barham berishga va soliqlarni mehnatkashlarning zimmasiga Yuklashga intildi. Davlatdagi umumiy soliq Yuki yengillashmaydi. Turlicha tarzda ta’sir etadigan omillarning ta’siri ostida burjuaziya kapitalni yanada jamg’arish va о‘z foydasini yanada о‘stirish uchun о‘zini tyegishli imkoniyatlar bilan ta’minladi.

Kapitallar harakatidagi milliy chyegaralarga barham berilishi bilan banklar, birjalar va mustamlkachilik urushlari bunday vaziyatning instrumyentlari bshlib qoldi. Burjuaziya ekspluatasiya qilishning butun og’irligini bosb olingan mustamlakalar ishchilari gardaniga Yuklab, о‘z mamlakatlari ishchilarining ashaddiy himoyachilariga aylandi. О‘z daromadlari uchun ishchilar sinfining qarshi kurashi burjuaziya qо‘lida kapitalning yanada konsyentrasiyalaShuviga (tо‘planishiga) imkon beruvchi yangi Moliyaviy institutlarning paydo bо‘lishiga olib kyeldi. Bu yerda gap tibbiy va sosial sug’urta, mol-mulk va hayot sug’urtasi tizimlari tо‘g’risida kyetayapti. Barcha mamlakatlarda burjuaziya davlat tufayli soliqlarning juda katta qismini о‘z qо‘liga qurol-aslahaga, transport qurilishiga, uy-joy qurilishiga va h.k.larga buYurtmalar orqali tо‘playdi (konsyentrasiya qiladi).

Xususiy-tadbirkorlik prinsiplariga asoslangan tizim sifatida kapitalizmning taraqqiy etishi bilan xalqaro mehnat taqsimoti jarayonining kuchayishi va Shu asosda kapitalning rivojlangan mamlakatlarda konsyentrasiyalaShuvi kuzatiladi. Na faqat soliq imtiyozlari va hukumat buYurtmalari, balki bojlar, imtiyozli kreditlar tizimi, norentabelli korxonalar va butun tarmoqlarni sotib olish, noishlab chiqarish infratuzilmani Moliyalashtirish va h.k.lar orqali davlat har doim milliy burjuaziyaning pozisiyalarini mustahkamlashda hal qiluvchi rolni о‘ynaydi. Iqtisodiy tanazzullar va iqtisodiyotning stagnasiya davrlarida soliqlar, kreditlar va buYurtmalar bilan manipulyasiya qilish asosida о‘zining tartibga soluvchilik (ryegulyatorlik) rolini faollashtiradi. Buning mumtoz misoli sifatida 1929 yildagi iqtisodiy tanazzul paytida AQSH hukumatining Yurgizgan siyosatini kо‘rsatish mumkin.

Bugun kundalik turmushga “finansi” (“Moliya”) atamasini ilk bor kiritgan muallifni aniqlash juda murakkab. Bu atamaning birinchi muallifi sifatida 1577 yilda “Respublika xususida olti kitob” asarini nashr ettirgan fransuz olimi J.Bodyenni qoldirish (hisoblash) mumkin. Undan sо‘ng bu atama dunyoning barcha boshqa tillariga kirib borgan. Biroq ayrim adabiyotlarda bu atamaning lotin tilidan olinganligi tо‘g’risida isbotlanmagan qarashlar ham mavjud. Bu nashrda «finansi» («Moliya») atamasi davlat va takror ishlab chiqarish munosabatlarining boshqa sub’yektlari о‘rtasidagi munosabatlar tizimini ifodalash uchun foydalanilgan. Hozirgi nuqtai-nazardan bu munosabatlarni Moliyaga kiritish maqsadga muvofiq emas. CHunki ular pulli xarakterga ega bо‘lmagan. Biroq, natural munosabatlar ustuvorlik qilgan iqtisodiy formasiyalardagi (tuzumlardagi) natural soliqlar va shaxsiy tо‘lanmalarning iqtisodiy mohiyati tovar-pul munosabatlari rivojlangan iqtisodiy formasiyalardagi (tuzumlardagi) pulli soliqlarning iqtisodiy mohiyati bilan bir xildir.

Moliyaga bag’ishlangan ishning birinchi Yevropalik muallifi Ksyenofont (eramizdan avvalgi 430-355 yillar) hisoblanadi. Uning Shu xususdagi asari “Afina respublikasining daromadlari tо‘g’risida” dyeb nomlangan. Aristotyelda (eramizdan avvalgi 384-322 yillar) Moliya sohasidagi qarashlar uning “Afina davlat tuzilmasi” dyeb nomlangan asarida bayon qilingan. Eramizning 948 yilida soliqlar tо‘g’risida asar yozgan Qadam ismli arab olimining nomi ham fanda ma’lum. Moliya muammolari bilan Shug’ullangan Yevropalik olimlarning uzoq rо‘yxatini F.Akvinskiy (1225-1274 yillar) boshlab beradi. U ilk marta qirolning soliqlarni undirish borasidagi huquqini asoslashga uringan.

Moliya bо‘yicha ishlarning birinchi mualliflari qatoriga F.Pyetrarka, D.Karaf, Bernardo, F.Gvichchardini, Dj.Botyero, N.Makiavyeli va boshqa italiyaliklarni kiritish mumkin.

XUP asrda Moliya nazariyasining rivjlanishiga ingliz iqtisodchilari katta hissa qо‘shgan. Ularning orasidan T.Myen, Dj.Lokk, T.Gobbs, Gautonlarni alohida ajratib kо‘rsatish kerak.

L. fon Syekyendorf, S.Pufyendorf, I.YUsti va I.Zonnyenfyels kabi nyemis olimlari XUP-XUSH asrlarda Moliya fanini boyitishga о‘zlarining munosib hissalarini qо‘shganlar. Ular adabiyotlarda kamyeralistikaning nyemis maktabi vakillari sifatida kiritilgan. I.YUsti 1746 yilda nashr etilgan “Moliya mohiyatining tizimi” asarida Moliya tо‘g’risidagi kamyeralistik maktab vakillarining qarashlarini umumlashtirdi. Bu asrda birinchi marta Moliya fani va Moliyaviy siyosat ajratilib kо‘rsatilgan (chyegaralangan).

Fiziokratlarning о‘tmishdoshlari ham iqtisodiyotni о‘rganganlar. Ularning asarlarida Moliyaning turli yо‘nalishlari (aspyektlari) tahlil va tadqiq qilingan. Bunday mualliflar qatoriga T.Gobbs, Dj.Lokk, D.YUm, V.Pyetti, G.Baugilber, S.Voban, Dj.StYuartlarni kо‘rsatish mumkin. Aynan V.Pyetti (1623-1687 yillar) о‘zining “Soliqlar va yig’imlar xususida traktatlar” asari bilan burjua siyosiy iqtisodining ilk namoyandasi (boshlovchisi) hisoblanadi.

Mumtoz siyosiy iqtisodning vujudga kelishi (tug’ilishi) va rivojlanishi XUSH asrga tо‘g’ri kyeladi. Bu maktabning vakillari Moliyani siyosiy iqtisoddan ajratmaganlar va uni mustaqil fan sifatida e’tirof etmaganlar. Bu maktab mualliflari (fransuzlar – A.TYurgo, F.Kyene va V.Mirabo, inglizlar – A.Smit va D.Rikardo) ishlarining darajasi, hajmi va uslubi xilma-xil bо‘lishiga qaramasdan mumtoz maktab vakillarining Moliya tо‘g’risidagi ta’limotlarini quyidagi tо‘rtta asosiy yо‘nalishga kyeltirish mumkin:

davlat kerak, chunki u “tabiiy tartib”ni hasaddan va tajovuzlardan himoyalaydi;

davlatni saqlash (ushlab turish) arzon bо‘lmog’i lozim, chunki davlatning boshqaruv xarajatlari noishlab chiqarish xarakteriga ega;

davlat “tabiiy tartib”ni, ya’ni mulkchilik va raqobat huquqini, buza olmaydi, cheklovchi bojxona bojlari va monopoliyalarni о‘rnatish yо‘li bilan ham mamlakatning xо‘jalik hayotiga aralashmasligi kerak;

davlat soliqqa tortishning quyidagi asosiy prinsiplariga qat’iy rioya etmog’i lozim:

о‘z daromadlariga muvofiq ravishda barcha soliq tо‘lashi kerak (bu qoida ruhoniylar va asozodalarning soliq immunityetiga qarshi yо‘naltirilgan);

soliqni oldindan aniq belgilash (aniqlash) zarur;

soliqni soliq tо‘lovchi uchun qulay bо‘lgan vaqtda undirish lozim;

soliqlarning undirilishi (olinishi) arzon bо‘lishi kerak.

Kapitalistik tizimning fyeodalizm ustidan g’alabasi yangi ishlab chiqarish munosabatlarini u yoki bu darajada himoya qiluvchi iqtisodiy maktablar va qarashlarning vujudga kelishiga olib kyeldi. SHо‘rolar tarixnavisligida bu iqtisodiy maktabning vakillari vulgar iqtisodchilar guruhiga birlashtirilgan edi. CHunki ular, asosan, davlat daromadlarini shakllantirish masalalariga asosiy e’tiborni qaratib, uning xarajatlarini tahlil etish burjua hukumatlari tо‘g’risida salbiy tasavvur hosil qilishi mumkinligi tо‘g’ri dyeb hisoblagan edilar. Bu maktabning yetakchi namoyandalaridan biri “Siyosiy iqtisod asoslari” dyeb nomlangan о‘z asarini 1848 yilda chop etgan Dj.Mil hisoblanadi. X1X asrning oxirlaridagi Moliyachi-olimlar qatoriga 1877 yilda Moliya fani kursini nashr etgan fransuz P.Lye-rua-Bolyeni va 1892 yilda “Davlat Moliyasi” kitobini yozgan ingliz K.Bastblni kiritish mumkin. X1X asrda Moliya nazariyasining rivojlanishiga katta hissa qо‘shib, 1826-1832 yillarda uchinchi qismi tо‘liq Moliyaga bag’ishlangan siyosiy iqtisod kursini nashr ettirgan K.Raudir. Uning “Moliya fanining asosiy boshlanishi” dyeb nomlangan asari 1867 yilda rus tilida nashr etilgan va Rossiyada Moliya fanining rivojlanishiga о‘zining keskin ta’sirini kо‘rsatgan.

X1X asrning birinchi 1/3ida nashr etilgan nyemis olimlaridan Sodyen (1811 yil), YAkob (1821 yil), Malxus (1830 yil) va SHyenlarning (1832 yil) Moliya tо‘g’risidagi asarlari alohida mashhurlikka ega bо‘lmagan bо‘lsa-da, Lekin bu ishlar “Moliya” tuShunchasining tarkibiga birinchi marta mahalliy Moliyani kiritgan L.fon SHtyeyn va Moliya fanining mumtozi A.Vagnyerlar (uning “Moliya tо‘g’risidagi fan” asari 1880 yilda nashr etilgan) dunyoqarashlarining shakllanishida katta rol о‘ynadi. X1X asr oxirlarining yetakchi Moliyachi-olimlari qatoriga avstriyalik E.Saksni, italiyalik F.Nittini, AQSHlik E.Syeligmanni va nihoyat, “Moliya fani asoslari” dyeb nomlangan asari 1869 yilda (1900 yilda – rus tilida) nashrdan chiqqan italiyalik olim L.Kossni kiritish mumkin. XX asr Moliyachilarining qarashlari maxsus adabiyotlarda yetarli darajada bayon qilingan. Biz uchun esa, ba’zi bir ob’yektiv va sub’yektiv sabablarga kо‘ra, rus iqtisodiy (Moliyaviy) adabiyotida “Moliya” tuShunchasining genezisini (taraqqiy etishini) kо‘rib chiqish ham ma’lum bir ahamiyatga egadir.

Moliya sohasidagi bayonning birinchi rus muallifi Ivan Grozniy davrida yashagan I.S.Pyeryesvyetov hisoblanadi. U davlatning harbiy qudratini kuchaytirish maqsadida xazina daromadlarini kо‘paytirish va davlat resurslarini markazlashtirishning tarafdori bо‘lgan.

XUP asrdan bizgacha YU.Krijanich va G.Kotoshixinlarning Moliya xususidagi asarlari ham yetib kyelgan. YU.Krijanich о‘z asarlarida Yevropalik mualliflarning iqtisod va Moliyaga oid qarashlari va mulohazalaridan keng foydalanadi, ularni Rossiyaning ehtiyojlariga “bog’laydi”. U davlatning boyishi usullariga (masalalariga) jiddiy e’tibor qaratib, ularni ikki guruhga – boyishning “tо‘g’ri” va “notо‘g’ri” usullariga bо‘ladi va bu narsalarning dunyoda allaqachan ma’lum ekanligi va ularning yangilarini о‘ylab topmaslik kerak dyeb hisoblaydi.

G.Kotoshixinning 1664 yilda yozilgan va “Alyeksyey Mixaylovich podshohligidagi Rossiya tо‘g’risida” dyeb nomlangan asari oradan ikki Yuz yil о‘tgandan sо‘ng ma’lum bо‘lgan. Unda XUP asrning о‘rtalaridagi Rossiyaga tyegishli bо‘lgan katta ma’lumotlar kyeltirilgan.

XUSH asrning boshlarida Moliya nazariyotchilarining yirik vakili I.Pososhkov hisoblanadi. Uning Moliya sohasidagi taklifini quyidagicha ifodalash mumkin: boqimandani undirayotgan paytda uning tо‘lovchisini xonavayron qilmasdan, tо‘lovchidan tо‘lovni amalga oshirish muddatlari xususida yozma ravishda majburiyatni olmoq lozim.

XUSH asrning ikkinchi yarmida Moliya nazariyasiga oid bir nyecha asarlar paydo bо‘ldi. Ularning orasida yaqqol kо‘zga tashlangani A.Polyenovning “Rossiya dyehqonlarining kryepostnoylik holati xususida” dyeb nomlangan asaridir. Bu asarda Rossiyada birinchi bо‘lib “soliq” atamasi ishlatilgan, mulkiy sug’urtaning zarur ekanligi isbotlangan, Rossiyaning amaldagi soliq tizimi tanqidiy nuqtai-nazardan tahlil qilingan.

A.Narishkin 1767 yilda e’lon qilingan va “Iqtisod” dyeb nomlangan maqolasida soliqlarga oid bir nyecha qiziqarli mulohazarlarni oldinga suradi, soliqlar va davlat о‘rtasidagi bog’liqlikni tahlil qiladi.

Rossiyada “Moliya” atamasining paydo bо‘lishi XUSH asrga borib taqaladi. Bu atama rus tiliga fransuz tilidan kirib kyelgan bо‘lib, qariyb yarim asr mobaynida “xazina” atamasi bilan yonma-yon ishlatilgan. Birinchi marta Rossiya adabiyotida “Moliya” ilmiy tuShunchasi 1767 yilda Moskva univyersityeti tomonidan nashr etilgan “Ensiklopyediyadan tarjimalar” kitobining sо‘zboshisida ishlatilgan. Bu yerda “Moliya” tuShunchasi “davlat daromadlariga tyegishli bо‘lgan ish” dyeb talqil qilingan. Uni ilmiy muomalaga birinchi marta Moskva univyersityetining huquq bо‘yicha profyessori S.Dyesniskiy kiritgan. 1802 yilda Moliya vazirligining tashkil etilishi bilan bu atama ilmiy muomalalarda mustahkam о‘rin egallay boshladi. Biroq 1835 yilga qadar, ya’ni rus univyersityetlarida “Moliyaviy huquq” kursi paydo bо‘lgancha qadar Moliya mustaqil fan sifatida emas, balki siyosiy iqtisodning tarkibiy qismi sifatida qaralgan. Amaliyotda esa, kо‘proq “xazina” atamasi ishlatilgan.

A.Radishyev о‘zining “Jon yig’imi xususida” dyeb nomlangan asarida birinchi marta soliqlarning mohiyatini, iqtisodiy tabiatini, turlarini tadqiq etgan.

Moliya tо‘g’risidagi birinchi rus monografiyasi 1810-1811 yillarda N.Turgenyev tomonidan yozilgan.

Moliya sohasidagi о‘ziga xos asarlarga graf Spyeranskiyning Moliyaviy Rejasini, Moliya nazariyasi bо‘yicha birinchi ruscha bо‘lgan I.Gorlovning darsligini, YU.Gagyemaystyer, V.Kuri, D.Tolstoylarning Moliyaning rivojlanish tarixiga bag’ishlangan tadqiqotlarini, M.Orlovning davlat krediti tо‘g’risidagi ishlarini kiritish mumkin.

X1X asrning ikkinchi yarmida e’lon qilingan va Moliyaning nazariy masalalariga bag’ishlangan asarlar orasida I.SHilning monografiyasi alohida о‘rin egallaydi. Uning fikricha, Moliya nazariyasi davlat xazinasi g’oyasiga bо‘ysundirilgan.

Rus fanida F.Milgauzyen birinchi marta Moliya va Moliya fanini chyegaralab bergan. U birinchilardan bо‘lib, Moliyaning pulli tabiatidan voz kyechgan.

Moliyaning mohiyatini idrok etishda D.Lvov о‘zining о‘tmishdoshlaridan ancha oldinga kyetgan va u Moliya deyilganda resurslar va boyliklarni emas, balki ma’lum bir ijtimoiy munosabatlarni tuShungan.

X1X asrning oxirlarida V.Lyebyedyev, I.YAnjul, L.Xodskiy, S.Vittye va I.Ozyerovlar asarlari Moliya nazariyasini rivojlantirishga о‘zining munosib hissasini qо‘shgan.

Kapitalizm ilk davridagi Rossiyaning Moliya fani akadyemik I.YAnjulning asarlarida о‘z ifodasini topgan. Uning fikricha, Moliya fanining pryedmyeti davlatning moddiy ehtiyojlarini eng yaxshi qondirish usullarini tadqiq etish hisoblanadi.

Rossiya Moliya fanining oyoqqa turishida prof. I.Ozyerovning xizmatlari ham katta. U Moliyaga nisbatan yangicha yondoShuvni asoslab bergan. Uning nazarida Moliya vosita yoki resurs emas, balki munosabatlardir.

Prof. L.Xodskiy Moliya fanining chyegaralarini biroz kengaytiradi va uning tarkibiga pul muomalasi masalalarini ham kiritadi.

1882-1885 yillarda о‘zining “Moliyaviy huquq” asarini nashr ettirgan Sankt-Pyetyerburg univyersityetining profyessori V.Lyebyedyev ham Moliya nazariyasini rivojlantirishga munosib xizmat kо‘rsatgan. U Moliyaning tarkibiga faqat pul daromadlarini kiritibgina qolmasdan, natural soliqlarni ham kiritadi, davlat xarajatlarini esa, uning tarkibidan chiqaradi.

XX asrning boshlarida Moliyaga oid M.Bogolyepov, V.Tvyerdoxlyebov, A.Bukovyeskiy va P.Genzyellarning asarlari paydo bо‘ladi.

SHо‘rolar davrida Moliya fanining taraqqiy etishida etishida V.Dyachyenko, A.Alyeksandrov, A.Birman, E.Voznyesyenskiy, V.CHantladzye, B.Boldiryev, V.Rodionova, P.Nikolskiylar о‘ziga xos tarzda yondoshganlar. Ularning asarlari hozirgi kunda о‘z talabiga ega bо‘lmasa-da, bizning fikrimizcha, kyeyingi yillar tadqiqotchilari uchun ular qiziqarli pryedmyet bо‘lishi, Shubhasiz.

Moliya genezisida (taraqqiyotida) va uning nazariy masalalarini tadqiq etishda о‘zbekistonlik Moliyachi olimlarning zalvori, ba’zi bir ob’yektiv va sub’yektiv sabablarga kо‘ra, Yuqori bо‘lmasa-da, Shunday bо‘lishiga qaramasdan bu borada prof.H.Sobirov, dos.X.Muratov, dos.H.Muxamyednazarov, dos.Q.YAh’yoyev, prof.O.Olimjonov, prof.T.Malikov, prof.N.Haydarov, prof.O.Iminov, prof.A.Jо‘rayev, prof. M.Almardonov va boshqalarning qarashlari ham о‘z о‘rniga ega.