|
Rim imperiyasi eramizning I asrida
Rim imperiyasida I asr davomida ikki sulola
hokimiyatni boshqardi. Tiberiyning vorisi
836
Germanikning o’g’li 24 yoshli Gay Sezar Kaligula
(37-41-yillar) hokimiyatni egalladi. Kaligula badjaxl,
axloqan buzuq, o’ta mag’rur, takabbur shaxs edi.
Dastlab u senat bilan kelishgan holda ichki va tashqi
siyosatni olib bordi, soliqlarni kamaytirdi. Bir necha
oy ichida u isrofgarchilik bilan Tiberiydan qolgan
xazinani turli tomosha, mo’l-ko’l sovg’alar bilan
talon-taroj qildi. Kaligula o’zini “Janob” (Dominis) va
“Xudo” deb e’lon qilib, omma oldida Yupiter
qiyofasidagi kiyimlarda chiqdi. Bu aqlsiz
imperatorning hukmronligi uch yil davom etib 41-yil
yanvar oyida pretor tribuni Kassiy Xerey
boshchiligidagi fitnachilar tomonidan o’ldirildi.
Pretor qismlari Kaligulaning 50 yoshli tog’asi
Tiberiy Klavdiy Neronni (41-54-yillar) imperator deb
e’lon qildilar. Klavdiy senat bilan munosabatni
yaxshiladi. O’zining senatdan mustaqil bo’lgan
ma’muriyatini tuzdi. Uning ma’muriyati bir necha
muasssasalardan tashkil topib, ularni ozod qo’yilgan
qullar boshqardilar. Klavdiy davrida boshqaruvni
markazlashuvi va imperatorning shaxsiy hokimiyatini
kuchayishi kuzatildi. Klavdiy hokimiyati qo’shin,
turli tekin tomosha va xayr-sadaqa beriladigan Rim
plebsi hamda provinsiyalarning zodagonlariga
tayandi. Tashqi siyosatda urushlar o’rniga diplomatic
vositalar qo’llanila boshlandi, faqat 43-yilda
Britaniyaga harbiy ekspeditsiya uyushtirildi.
Klavdiyning ikkinchi xotini 33 yoshli Agrippina 54-
837
yilda uni zaharlab o’ldirdi va o’zini 17 yoshli o’g’li
Neron Klavdiy Sezarni (54-68-yillar) taxtga chiqardi.
Neron Yuliy Klavdiylar sulolasining ko’zga
ko’ringan vakillaridan biri. U axloqan buzuq,
shafqatsiz kishi edi, o’z onasi Agrippinani (62-yil),
ukasi Britanikni (55-yil), xotini Oktaviani (62-yil),
ikkinchi xotini Poppeya Sabinani (65-yil) o’ldirdi.
Neron senat bilan murosa qilishni istamadi. Pulga
muhtoj bo’lgani uchun juda ko’p senatorlarni,
zodagonlarni qatl etib, ularning mol-mulkini
o’zlashtirib oldi. Uning davrida imperator saroyi
harajatlari haddan tashqari oshib ketdi. Neronning o’zi
musiqa va qo’shiqchilik bilan shug’ullanib, sahnada
o’ynar edi, Yunonistonga shoirlar ko’rigiga qatnashdi.
Rimda 64-yilda juda katta yong’in bo’lib, u bir hafta
davom etdi va shaharning 14 kvartalidan 10 tasi to’la
yonib ketdi. Yong’indan keyin Palatin va Eskvilin
tepaliklari o’rtasida 270 ga. maydonga Neron uchun
hashamatli “oltin” saroy qurildi. Xalq ommasi
o’rtasida Rimdagi yong’inni asosiy sababchisi Neron
deb mish-mish tarqaldi. Neron yong’in aybdori deb
rimdagi nasroniylar jamoasini aybdor deb topib, ularni
ommaviy qatl qildi.
Imperatorning shafqatsizligi, uning zo’ravonligi
zodagonlarni keskin noroziligini keltirib chiqardi.
Unga qarshi fitna uyushtirildi (65-yil). Fitna fosh
etildi va fitnachilar shafqatsiz jazolandi. Ularning
ichida faylasuf-sitoik Lutsiy Anney Seneka, uning
838
jiyani shoir Mark Anney Lukan va yozuvchi Gay
Petroniy Arbitrlar bor edi. Siyosiy vaziyat
keskinlashdi, Parfiya bilan Armaniston uchun uzoq
davom etgan urush (66-yil) Rimning mag’lubiyati
bilan tugadi.
Neron oxirgi 2 yil hukmronligi davrida davlat
boshqaruvidan umuman chetlashdi. Britaniyada urush
davom etib, 66-yilda Yahudiyada qo’zg’olon
boshlandi. Neron hukmronligiga qarshi ommaviy
norozilik boshlandi. Galliya, Germaniya va
Ispaniyada unga qarshi 68-yil bahorida legionlar
qo’zg’olon ko’tardilar. Taxt vorisligiga 70 yoshli
zodagon Serviy Sulpitsiy Gal`ba nomzodi qo’yildi.
Neronni hech kim himoya qilmadi, hatto pretorian
qismlari ham Galba tomoniga o’tdi. Neron
yashirinishga urindi, lekin yashirina olmadi.
Dushmanlar qo’liga tushmaslik uchun u o’zini
qilichga tashladi. Neronning o’limi bilan Yuliylar-
Klavdiylar sulolasi hukmronligi nihoyasiga yetdi.
Rim imperiyasining navbatdagi hukmdori qisqa
vaqtga 68-69-yillarda sarkarda Galba bo’ldi. Taxtga
Italiya provinsiya zodagonlaridan kelib chiqqan o’z
legionlariga tayanib Tit Flaviy Vespasian chiqdi (69-
79-yillar). U lashkarboshi sifatida Yahudiya urushi
davrida tanildi. Vespasian yangi Flaviylar sulolasini
boshlab berdi. Bu sulolaga yana ikki imperator
Vespasianning o’g’illari Tit va Domitsianlar kirdi.
839
Vespasian uzoqni ko’ra biladigan aqlli hukmdor
sifatida imperiyani iqtisodiy va moliyaviy kuchini
nisbatan tez va samarali tikladi. Davlat xarajatlarini
qoplash uchun 40 mlrd. sestersiy kerak edi. Imperator
tejab-tergasga kirishib, xarajatlarni qisqartirdi va
yangi soliqlarni joriy qildi. Hatto u dafn va Rim jamoa
tuaetlariga ham soliq soldi. Imperator Rim fuqaroligi
huquqini mo’l-ko’l tarqatdi hamda senatorlar va
suvoriylar toifasini provinsiya zodagonlari, boyib
ketgan ozod qo’yilgan qullar bilan to’ldirdi. Flaviylar
davridan boshlab imperatorlar provinsiya
zodagonlariga bevosita tayana boshladilar. Vespaian
70 yoshida 79-yil iyunida vafot qildi. Uning o’g’li Tit
79-81-yillar taxtga chiqib 42 yoshga yetmasdan
bezgak kasaligidan vafot qildi. Tit davrida mashhur
Vezuviy vulqoni otilib, Pompey va Gerkulanum
shaharlari kul ostiga qoldi (79-yil). Flaviylarning
so’ngi vakili Domitsian (81-96-yillar) bo’lib o’zining
mutlaq hokimiyatini o’rnatishga harakat qildi va 45
yoshida fitnachilar tomonidan o’ldirildi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
