|
Rim imperiyasining ikkiga bo’linishi
Diokletian va Maksimian 305-yil 1-mayida
hokimiyatdan voz kechdilar.Taxtdan voz kechgan
Diokletian Salonaga ko’chib borib gul va sabzavot
yetishtirish bilan shug’ullandi. 313-yilda 68 yoshida
vafot etdi. Konstansiy I Xlor va Galeriy imperatorlar
deb e’lon qilindilar. Vorislar o’rtasida taxt uchun
kurash boshlanib, bu kurashda Diokletianning
yordamchilaridan birining o’g’li Konstantin (306-337-
yillar) g’olib chiqdi. U raqiblari bilan bir necha yil
kurash olib borib Rim imperiyasining yagona
hukmdoriga aylandi. Konstantin imperiyani 4 ga
bo’linishini saqlab qoldi lekin boshqaruvni birov bilan
baham ko’rish tizimini yo’q qildi. Endilikda imperiya
qismlarini unga bo’ysunadigan prefektlar
boshqardilar.
Konstantin uzoqni ko’ra oladigan,aqllii siyosatshi
edi. U 200 yildan beri taqib etilayotgan nastoniy
dinini kuch-qudratini davlat hokimiyatini
mustahkamlashdagi muhim o’rnini anglab yetdi. Shu
sababli 313-yilda u o’zining Milan edikti bilan
nasroniylik dinini boshqa dinlarga tenglashtirdi. Shu
lahzadan boshlab xristian cherkovi imperator
hokimiyatining ittifoqchisi va himoyachisiga aylandi.
878
Imperator 330-yil 11-may kuni poytaxtni sharqiy
qism Bosfor qirg’og’iga tanatanali ko’chirdi. Eski
yunon koloniyasi Vizantiy qayta qurilib kengaytirildi.
Yangi poytaxtni qurilishi va bezatilishi uchun ulkan
miqdorda mablag’ saflandi. Saroylar, stadion,
ippodrom, termalar va bibliotekalar qurildi. Rimdan
ulkan miqdorda haykallar olib kelindi. Shahar
imperator sharafiga yangi nom Konstantinopol deb
ataldi. Poytaxtni sharqqa ko’chirilishi tasodif emas
edi. Sharqiy provinsiyalar g’arbdagilarga qarganda
madaniy va boyroq edi.
Konstantinning o’limidan so’ng taxt uchun yana
kurash boshlandi. Hokimiyat uning o’g’li Konstansiy
qo’liga, keyin esa uning nevarasi Yulianga o’tdi.
Yulian eski Rim dinini tiklashga urindi lekin
muvaffaqiyatga erishmadi.
Hokimiyatni uning o’g’li Konstansiy egalladi.
Uning o’rniga kelgan Flaviy Klavdiy Yulian (361-363
yillar) eski Rim dinini tiklashga urinib xristian
cherkovini imtiyozlarini bekor qildi. Keyingi
imperatorlar Valentinian I va Valent bir vaqtning
o’zida imperiyaning g’arbiy va sharqiy qismlarini
boshqardilar. Ularning davrida germanlarning hujumi
kuchaydi. 378 yilda Frakiyadagi Adrianopol shahri
yonida vesgotlar Rim qo’shinlariga kuchli zarba
berdilar. Qaysiki shundan keyin Rim imperiyasi hech
qachon tiklana olmadilar. Imperator Valent jang
maydonida halok bo’ldi, eng yaxshi zobitlar qurbon
879
bo’ldilar. Endilikda Rim imperiyasi hech qachon
chegaralarini himoya qilish uchun etarlicha qo’shin
to’plash imkonoyatidan mahrum bo’ldilar. Endi
chegaralarni qo’riqlash germanlardan olinadigan
ishonchsiz qismlarga topshirila boshlandi. Germanlar
ko’plab miqdorda rim qo’shiniga olina boshlandi.
Ular oliy harbiy mansablarni egallay boshladilar.
Imperator Feodosiy I vestgotlarga Illiriya viloyatini
bo’shatib berib, shu bilan Konstantinopolni bosib
olishidan saqlab qoldi, Feodosiy 394 yilda tarixda
so’nggi marta imperiyani har ikkala qismini ham bir
qo’lga to’pladi, lekin u bir yildan so’ng vafot qildi va
rim imperiyasi batamom ikkiga bo’lindi. Imperiyaning
g’arbiy qismini uning 11 yoshli o’g’li Gonoriy,
sharqiy qismini uning 28 yoshli ukasi Arkadiy
boshqara boshladi. Gonoriy ( 395-yillar) davrida
imperiyaning g’arbiy qismi germanlarning xujumlari
bilan to’la yemirilishi davri bo’ldi. Germanlarning
istilosi Rim xizmatidagi germanlarning xoinligi qullar
va kolonlarning qo’zg’alonlari imperator Norikaning
2 yildan so’ng, Rim shahrining o’zi bosib olinib talon-
taroj qilindi. Alarix Rimdan, vestgotlar Galliyaga
chekindilar. Ammo g’arbiy Rim imperiyasi bu paytda
o’z umrining oxirgi lahzalarini boshdan kechirar edi.
407 Yilda Rimliklar Britaniyani tashlab ketdilar.409
yilda vandallar, sveblar va allemandlar Ispaniyani
bosib oldilar. 415 yilda vestgotlar Rimdan Galliyani
ajratib oldilar. 429 yilda vandallar va boshqa german
880
qabilalari Ispaniyadan Afrikaga o’tdilar. Vandallar
qirol Geyzerix boshchiligida 455 yilda Rim shahrini
egallab uni buzib tashladilar.
Odoakr imperator hokimiyani ramzlarini
Konstantinopolga jo’natdi. Bu voqea G’arbiy Rim
imperiyasining tugashi deb hisoblanadi. Sharqiy Rim
imperiyasining hukmdorlari germanlarning
hujumlarini bartaraf qilib o’z boshimcha
qo’mondonlarni yo’q qildilar. Sharqiy Rim imperiyasi
yana ming yil yashab, tarixga Vizantiya imperiyasi
nomi bilan kirdi.
Diokletian va Konstantinning islohotlari
imperiyaning yemirilishi jarayonini sekinlashtirdi,
lekin uni to’xtata olmadi. IV asrda jonlangan ichki
savdo to’xtadi. Ko’p shaharlar tushkunlikka yuz tutdi.
Butun imperiya bo’ylab natural xo’jalikka qaytish
boshlandi.
Pul tizimi ishdan chiqdi. Soliqlarni to’lash
qiyinlashdi. Shaharlardan axoli ko’chib keta boshladi.
Konstantin shahar axolisini ko’chib ketishini
kolonlarni o’z erlarini tashlab ketishlarini rasman
taqiqladi.
Yirik er egalari latifundistlar barcha soliqlarni
natural tarzda to’lashni yuklatdi. Ularning hokimiyati
kengaydi. Shaxsiy erkin kolonlarning axvoli
qullarning ahvolidan kam farq qildi. So’ngi imperiya
davrida yirik yer egalari o’zlariga qaram bo’lgan
maxalliy axoli ustidan o’z amaliy hokimiyatlarini
881
amalga oshirdilar. Ular o’z qo’shin va
qamoqxonalarini tashkil qildilar. Ijtimoiy aloqalarning
bunday yangi ko’rinishini shakllanishi so’ngi Rim
jamiyatini sekin asta feodallashuvini bildirar edi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
