|
Rimni Italiyani bosib olishi
Rimdan etrusk podsholari haydalgandan keyin
qisqa bir davrda Rimning Latsiy viloyatidagi
yetakchilik roli pasaydi. O’sha vaqtda rimliklar
qo’shinlari Sabin, Ekv, Vol’sk, Tuskul boshchiligidagi
Latin shaharlari ittifoqi bilan uzoq urushlar olib
borishlariga to’g’ri keldi. Faqatgina er. avv. 493
yildagina Rim va boshqa latin shaharlari bilan
mudofaa ittifoqi tuzishga erilishdi. Bu ittifoq er. avv.
V asr davomida saqlanib qoldi va rimliklarni bir
qancha qo’shni viloyatlarni bosib olishiga qulay
shart-sharoit yaratdi.
Qo’shni hududlarni bosib olishi natijasida Rimning
hududi ancha kengaydi. Urushlar natijasida qo’shnilar
hisobidan Rim shahri tribiga 17 qishloq tribi qo’shib
olindi. Er. avv. 396 yilda etrusk shahri Veyini bosib
olinishi bilan ularning soni 25 taga etdi.
Er. avv. 390 yil Alp tog’lari orqali po vodiysini
egallagan gall qabilalaridan biri senonlar yo’lboshchi
Brenn boshchiligida Etruriyaga bostirib kirdilar. Rim
etrusklarga harbiy yordam bermadi, lekin rimliklar
gallarga elchilarini yubordilar. Elchilar gallar bilan
dumoqdorlik bilan gaplashib ziddiyat keltirib
chiqardilar. Gallar etrusk shahri Kluziy qamalini
tashlab Rimga yurish qildilar. Ular Rimni urushsiz
egalladilar, uni talab yondirib yubordilar. Rimliklar
746
yana 7 oy Kapitoliyni himoya qildilar, lekin oxir-
oqibatda gallarga oltin bilan katta miqdorda tovon
to’lashga majbur bo’ldilar (rivoyatlarga ko’ra aynan
shu vaqtda Brenn “yengilganlarni holiga voy!”
mashhur so’zini aytgan).
Rimni zaiflashganidan qo’shni latin, vol’sk, ekiv
va etrusklar foydalandilar. Rim lotin ittifoqi (er. avv.
384-yilda uning a’zolari 47 latin jamoasi bo’lgan edi)
yana tarqalib ketdi. Rim lotin shaharlarini yana qayta
kuch bilan bo’ysundirishga majbur bo’ldi. Lotin
ittifoqi faqat 32 yildan keyingina rimliklar tomonidan
qayta tiklandi. Er. avv. IV asr o’rtalarida Rim kuchli
qo’shin bilan Italiyani bir qancha hududlarini egallab
oldi.
Er. avv. IV asr o’rtalarida Rim respublikasi faqat
Latsiya viloyatida emas, balki butun markaziy
Italiyada kuchli davlatga aylandi. Er. avv. IV asr
boshlarida Rim boshchiligidagi latin ittifoqi bilan
janubiy Apenninda samnit qabilalari tuzgan samnit
ittifoqi bilan kuchli qarama – qarshiliklar boshlandi.
Rim uzun nayza va to’g’ri to’rt burchakli qalqonlar
bilan qurollangan dovyurak tog’li qabilalar samnitlar
bilan urush boshladi. Rimning samnit urushlari latin
ittifoqining barcha qatnashchilari uchun og’ir
majburiyat bo’ldi. Samnit urushidan faqat Rim foyda
ko’rdi, rimliklar samnitlardan bir qism yerlarni tortib
oldilar. Latin shaharlari bunday adolatsizlikka chiday
olmay, Rim bilan urush boshladilar, lekin ular
747
yengildilar. Natijada Latin ittifoqi tugatildi. Shundan
so’ng rimning samnitlar bilan kurashi qayta boshlanib
bir necha o’n yillarga cho’zilib ketdi. Urush faqatgina
er. avv. III asr boshlarida tinchlik shartnomasi bilan
tugallandi. Samnit qabilalari o’z mustaqilliklarini
saqlab qoldilar, ammo Rim hududi Kampaniya,
Lukaniya va Apulyagacha kengaydi. Bu yerlarda Rim
koloniyalari barpo etildi.
Oradan o’n yil o’tgach janubiy Italiyadagi yunon
shahri Tarent Rim elchilarini haqoratlashda ayblanib,
Rim Tarentga qarshi urush e’lon qildi. Tarent Epir
podshosi Pirrni yordamga chaqirdi. Pirr jangovar fillar
bilan Janubiy Italiyaga bostirib kirib Gerakleya va
Auskul yonidagi ikki jangda rimliklarni tor – mor
qildi.
Er. avv. 275 yilda esa Benevent yonida rimliklar
Pirr qo’shinlarini yanchib tashladilar. Bir necha yildan
so’ng Tarent shahri va u bilan ittifoqchi bo’lgan
samnitlar, lukanlar va Bruttiya shahri aholisi rim
hokimiyatini tan olishga majbur bo’ldilar. Er. avv.
265-yilda rimliklar etrusklarni markazi bo’lgan
Volsiniya shahrini bosib oldilar. Natijada butun
Apennin yarimoroli Po vodiysigacha Rim respublikasi
tarkibiga kirdi.
Bosib olingan joylarni aholisi cheklangan Rim
fuqaroligi sine suffragio (xalq yig’inida ovoz berish
huquqidan mahrum) huquqini oldi. Bu o’z – o’zini
boshqarish huquqidan va jamoa yig’inlarida ovoz
748
berish huquqidan mahrum bo’lish demak edi. Shahar
ishlarini rimdan yuborilgan prefekt boshqarar edi.
Rimliklar Italiyadagi bosib olingan yerlar aholisini
turli huquqlarga ega bo’lgan toifalarga bo’ldilar. Faqat
Rim fuqarolari patritsiylar va plebeylar hamda Rimga
qo’shib olingan latin shaharlari, Rim shahriga doimiy
ko’chib o’tgan barcha latinlar huquqlardan
foydalanishlari mumkin edi. Rim qonunlari bo’yicha
nikoh o’qitish, mulkini erkin tasarruf qilish, o’z
moddiy manfaatlarini himoyasi uchun sudga murojaat
qilish, yig’inlarda ovoz berish va mansablarni
egallashi mumkin edi. Bu to’la huquqli fuqarolar Rim
triblariga doimiy birkitilgan edi. Bundan tashqari
Italiyaning turli muhim strategik markazlaridagi rim
koloniyalarining aholisi ham to’la huquqli fuqarolar
hisoblandi. Koloniyalar o’z – o’zini boshqaruvga ega
edi.
Cheklangan huquqlarga ega fuqarolar toifasi
(“tsives sine suffragio”) ham mavjud edi. Ular Rim
odati bo’yicha nikoh bitimi tuzishlari, o’z mulklarini
tasarruf qilish huquqiga ega edilar, lekin Rimda
mansablarni egallash va ovoz berish huquqidan
mahrum edilar. Bunday cheklangan huquqlarga ega
shaharlar munitsipiylar deb atalar edi. Ularning
ba’zilari Rimdan yuborilgan prefekt tomonidan
boshqarilar edi.
Ozod qo’yilgan qullar Rim qonuni bo’yicha ochiq
nikoh o’qitishlari mumkin emas edi. Ular faqat tribat
749
komisiyalarida ovoz berish huquqiga ega edilar.
Munitsipiylar aholisi huquqiy mavqeilariga ko’ra latin
koloniyalari aholisiga yaqin turar va latin huquqiga
ega edilar. Munisipiylar boshqaruvda avtonom bo’lib,
o’z tangalarini zarb qilish huquqiga ega edilar.
Rimliklar bunday munsipiylardan yordamchi harbiy
qism-kogortalar olish majburiyatini o’tashni talab
qilar edilar.
Italiya aholisining “sotsii” (ittifoqchilar) deb
atalgan yana bir toifasi rim bilan yanada zaifro q
bog’langan edi. “Tsvitates federat” huquqidagi
ittifoqchi shaharlar ham Rimga qo’shinlar bilan
yordam berishlari shart edi. Lekin ular o’zlarining
cheklangan davlat suverenitetini saqlab qoldilar,
ularga Rimni ruxsatisiz shartnomalar tuzish, mustaqil
tashqi siyosat yuritish, o’z tashabbusi bilan urush olib
borish ta’qiqlangan edi. Janubiy Italiyadagi yunon
shaharlari Rim ittifoqchilarini alohida toifasini tashkil
etar edi. Ular Rimga faqat harbiy flot bilan yordam
berish majburiyatini olgan edilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
