Ma’ruza №1 Mavzu: Puxtalik nazariyasining asoslari. Reja

1.1-rasm.
a) Chо‘yan namunasida pо‘latning ishqalanish koeffitsiyentini 
bosim va xarakat tezligiga bog‘liqligi b) Oksidlangan (mis-mis juftligi) qatlam 
qalinligidan ishqalanish koeffitsiyentining о‘zgarishi bog‘liqligi. 
Ishqalanish turlari. Jismlarning nisbiy harakati kinematik belgilariga kо‘ra 
ishqalanishning quyidagi turlari kо‘proq uchraydi. 
Tinch holatdagi ishqalanish – ikki jismning nisbiy harakatga о‘tguniga qadar 
mikroharaktlardagi ishqalanish. 
Harakatdagi ishqalanish – nisbiy harakatda bо‘lgan ikki jismning ishqalanishi. 
Surkov ashyosisiz ishqalanish – ishqalanuvchi sirtga hech qanday surkov 
ashyosi surtilmagandagi ikki jismning ishqalanishi (2-rasm). Mashina va 
mexanizmlarni ishlatish jarayonida ulardagi detallarning yemirilishi har doim bir 
xilda kechmaydi. Ishlash jarayonining boshlanish davrida tez yemirilish 
kuzatiladi. Ushbu holatni davomiyligi ishqalanuvchi sirtlarning sifati va 
mexanizmlarning ish rejimiga bog‘liq bо‘ladi. 
а) 
f 
0,22
2 
0,21
2 
0,20
2 
0,19
2 
0,4 
0,8 
0,12 
V,м/с 
1 
2 
f 
h 
б) 
ба) 

---

Agarda ishqalanuvchi detallarning qattiqligi va ishlatilgan materialni tо‘g‘ri 
tanlangan bо‘lsa, tezlikda bir xil yeyilishga о‘tadi. Ushbu holat ishqalanuvchi 
detallarning о‘lchamlarini о‘zgarishi va ish rejimni о‘zgarishigacha davom etadi. 
1.2-rasm. Detallarning surkov moyisiz ish jarayonida ishqalanishi. 
1.3-rasm. Ishlash jarayonida detallarning yemirilish jarayonini kechishi. 
 
Natijada progressiv yemirilish davri boshlanib avariya holati sodir 
bо‘lishgacha borishi mumkin. 
Hozirgi davrda yemirilish hodisasi xarakterini о‘rganish bо‘yicha bir qancha 
gipotezalar mavjud. Eng kо‘p ta’sir etuvchi faktorlar xarakteriga binoan quyidagi 
yemirilish turlarini kо‘rish mumkin: mexanik, molekulyar-mexanik, korrozion-
mexanik. 
Abraziv yemirilish. Yemirilishning intensiv kechishini asosiy omillaridan biri 
ishqalanuvchi yuzaga abraziv zarralarni tushishi oqibatida paydo bо‘ladi. Ushbu 
zarrachalar metaldan ham qattiq bо‘lib detal yuzalariga tushishi natijasida 
yemirilish hodisasi rо‘y beradi. Bunday yemirilishlar kо‘pincha mashina-

60 
30 
0 
100 
200 
300 
Р, МПф 
t 
0 
а 
б 
в 
I 
T
T

---

NV, р, 

mexanizmlarni ochiq ishchi organlarida, dumalovchi ochiq podshipniklarda, 
harakatga keltiruvchi ochiq detallar va hokazolarda kuzatish mumkin. 
Eng xavfli yemirilish turiga qadalish deb atalib, ishqalanishi orqali 
ishqalanuvchi yuzalarni bir-biriga birikib qolishiga aytiladi. Bunday holatda metall 
parchalari biridan kо‘chib ikkinchi yuzaga qattiqroq bо‘lgan yuzaga yopishadi va 
natijada zasdaniye sodir bо‘ladi. 
Metallarning bunday о‘zaro bog‘lanish sabablari о‘zaro bog‘langan 
yuzalarning xususiyatlaridan kelib chiqadi. 
Qadalish asosan yog‘lanmaydigan yuzalarning ishqalanishi tufayli sodir 
bо‘ladi. 
Texnologik mashina va jihozlarda nosoz holat sodir bо‘lmasligi uchun 
imkon darajasida qadalish (zayedaniye) holatini bartaraf qilish kerak. Buning 
birdan-bir yо‘li moy xom ashyosini tо‘g‘ri tanlash о‘z joyi va о‘z vaqtida moylash 
talab etiladi. 
Charchashdagi yemirilish. Bunday holatni kelib chiqishiga sabab metallni 
charchashlik orqali yemirilishi bо‘lib, detallarning ishchi yuzalarida darz ketishlar 
paydo bо‘lishi natijasida uqalanish sodir bо‘ladi.