221
fəaliyyətini normal davam etdirə bilər. Ali rəhbərlik bu
mənafeləri uzlaşdırmaq üçün, onlar arasında
kompromis
razılaşmasının əldə edilməsinə diqqət yetirməlidir. Firmanın
davranış nəzəriyyəsində xarici mühitə də xüsusi fikir verilir.
Buraya firmanı əhatə edən iqtisadi, siyasi, ekoloji, sosial şərait
və s. aid edilir.
§ 4.Təkmil və qeyri-təkmil rəqabət şəraitində
firmanın davranışı
Firmanın davranışı, onun strategiyası və taktikası
seçiminə bazar quruluşu və ya xüsusi bazar vəziyyəti təsir
göstərir. Firmanın davranışı isə öz növbəsində onun
fəaliyyətinin göstəriciləri: qiymət, mənfəət, səmərəlilik ilə
bilavsitə bağlıdır. Firmanın davranışı və nəticəliliyi həmin
sahənin fəaliyyətinə, o da öz növbəsində bütövlükdə
milli
iqtisadiyyata təsir edir.
Öyrəndiyimiz kimi, bazarın əsas elementləri olan rəqabət
və inhisarın nisbətlərindən aslı olaraq, bazarın təkmil və qeyri-
təkmil modelləri vardır. Bu modellər şəraitində firmanın
davranışı da müxtəlif olur.
Bütün digər modellər kimi, xalis rəqabətli
bazar modeli
də xalis mücərrədlikdir (abstraksiyadır). Bu modeldə sahə
bazarında bir-birindən aslı olmayan çoxlu istehsalçı və
istehlakçı
firmalar olur; onların hər birinin tələb və təklif
səviyyəsi sahə ilə müqayisədə çox cüzidir; ona görə də
qiymətin səviyyəsinə təsir edə bilmir; sahəyə giriş və çıxış
sərbəstdir və s.
Real həyatda isə belə quruluşlu, yəni xalis rəqabətli
bazar
çətin ki, mövcud olsun, ya da yuxarıda göstərilən şərtlərin çoxu
gözlənilmir. Belə ki, sahəyə daxil olmağa və biznes qurmağa
müəyyən bürokratik və ya iqtisadi məhdudiyyətlər həmişə
mövcuddur; sahədə çoxsaylı satıcı olduğu halda, bazar
222
hökmranlığına malik olan və qiymətləri diktə edən üstün
firmalar da həmişə mövcuddur və s. Bütün bunlarla bərabər,
rəqabət qabiliyyətli firmanın davranışını başa düşmək üçün bu
şərtilikləri nəzərə almaq lazımdır.
Təkmil rəqabət şəraitində firmanın davranışını təhlil
etmək üçün daha bir şərtliyi, firmanın məqsədini də nəzərə
almaq lazımdır. İqtisadi nəzəriyyədə mövcud olan müxtəlif
məktəblərin, cərəyanların nümayəndələrinin (klassiklər,
marksistlər, yeni klassiklər və.s) çoxu firmanın əsas məqsədi
məsələsində yekdildirlər. Onların çoxunun fikrincə, firmanın
əsas məqsədi mənfəəti maksimumlaşdırmaqdır.
Ən ümumi şəkildə məcmu mənfəət (TP-total profit)
məcmu satış pulu ilə məcmu xərclər arsındakı fərq kimi
müəyyənləşdirilir və bunu aşağdakı kimi göstərmək olar:
n m
TP=TR-TC=∑
P1Q1
-∑
W1 X1
i = 1
Burada - n-istehsal olunan məhsulların miqdarı;
m-tətbiq olunan istehsal amillərinin miqdarı;
p- i əmtəsinin qiyməti;
q- istehsal olunmuş i- əmtəəsinin miqdarı;
w- i-istehsal amilinin qiyməti;
x- istifadə olunmuş i-istehsal amilinin miqdarı.
Demək olar ki, firma mənfəətini istehsal amilləri vasitəsi
və yaradılmış son hədd məhsulunun qiyməti, həmin
istehsal
amilinin qiymətinə bərabər olduqda maksimallaşdırır.
Təkmil rəqabət şəraitində firmanın məhsuluna olan tələb
üfüqi xətdir. Çünki o qiymət alandır, istehsal etdiyi hər şeyi
cari bazar qiymətlərinə sata bilər. Belə ki, cari bazar qiymətinə
satmaq mümkündürsə, ucuz satmağın mənası yoxdur. Baha da
satmaq mümkün
deyildir, çünki bu halda firmanın məhsuluna
tələb sıfıra düşər. Ona görə ki, məhsulu bazar qiymətinə təklif
223
edən çoxlu sayda firmalar mövcuddur. Buna görə də rəqabət
qabiliyyətli firmanın məhsuluna tələb üfüqi xətdir.(Şəkil 1)
P
P D
O 1Q
Şəkil 12.1 Rəqabət qabliyyətli firmanın məhsuluna tələb
əyrisi.
Təkmil rəqabət şəraitində rəqabət qabiliyyəti
firma
məhsulununun hər vahidini carı bazar qiymətinə satmaqla PQ
həcmində məcmu satış pulu (məcmu gəlir) və orta satış pulu
(orta gəlir) əldə edir. Onun əldə etdiyi məcmu gəliri
koordinatların başlanğıcından keçən düz xətdir. (Şəkil 2)
P
TR
O Q
Şəkil 12.2 Rəqabət qabliyyətli firmanın ümumi gəliri
(satış pulu) əyrisi.
224
Orta gəlirin qrafik təsviri isə o, firmanın məhsuluna orta
tələb əyrisi ilə tam üst-üstə düşür, çünki hər bir məhsulun
satışından orta gəlir cari bazar qiymətinə bərabərdir.
Daha bir məhsul vahidinin satılması nəticəsində firmanın
məcmu gəliri müəyyən vahid qədər (məhsul vahidinin qiyməti
qədər) artacaq ki, bu da son hədd gəliri adlanır.
Do'stlaringiz bilan baham: 
