Namangan davlat universiteti pedagogika-psixologiya fakulteti psixologiya kafedrasi

yondashuvlar 
Rossiya 
psixologiya 
maktabida 
shaxsning 
rivojlanishi 
muammosi 
L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev, 
L.I.Bojovich singari yirik psixologlarning asarlarida o‘z aksini topa boshlagan.
Keyinchalik ushbu masala bilan shug‘ullanuvchilar safi kengayib bordi. 
Xuddi shu boisdan shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o‘ziga xosligi 
bo‘yicha yondashuvda, muayyan darajada tafovutga ega.
Hozirgi davrda shaxsning rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda 
olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va ularning ilmiy-
nazariy mohiyatini har tomonlama yoritib berish maqsadga muvofiq.
Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi 
qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari tadqiq etiladi. Shaxs tushunchasiga 

---

69 
nisbatan turlicha talqinlar mavjud bo‘lib, uning tuzilishini o‘ziga xos tarzda 
tasavvur qilishgan: 

A.G.Kovalevning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham 
ob'ekti, ham sub'ektidir; 

A.N.Leontev ushbu masalaga boshqacharoq yondashib, unga shunday 
ta'rif beradi: shaxs - bu faoliyat sub'yektidir;

K.K.Platonovning talqiniga binoan: jamiyatda o‘z rolini anglovchi, 
ishga layoqatli, yaroqli a'zosi shaxs deyiladi. Bu muammo mohiyatini 
chuqurroq ochishga harakat qilgan;

S.L.Rubinshteyn ta'rificha, shaxs - bu tashqi ta'sirlar yo‘nalishini 
o‘zgartiruvchi ichki shart-sharoitlar majmuasidir.
Psixologiya fanida bir-biriga yaqin, lekin aynan iyat bo‘lmagan tushunchalar 
qo‘llanilib kelinadi, chunonchi: odam, shaxs, individuallik. Ularning mohiyatini 
aniqroq izohlab berish uchun har birining psixologik tabiatini tahlil qilish 
maqsadga muvofiq.
1. Odam. sut emizuvchilar sinfiga dahldorlik, biologik jonzot ekanligi 
odamning o‘ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik, qo‘llarning mehnat faoliyatiga 
moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar tasnifiga 
kirishi uning o‘ziga xos tomonlarini aks ettiradi. Ijtimoiy jonzot sifatida odam ong 
bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli aks ettirish qobiliyatidan tashqari o‘z 
eshtiyojlariga mutanosib tarzda uni o‘zgartirish imkoniyatiga ham egadir. 
2. Shaxs. Mehnat tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan va jamiyatda 
rivojlanuvchi, til yordamida boshqa kishilar bilan muloqotga kirishuvchi odam 
shaxsga aylanadi. Ijtimoiy mohiyati shaxsning asosiy tavsifi hisoblanadi. 
3. Individuallik. Har qaysi inson betakror o‘ziga xos xususiyatlarga ega. 
Shaxsning o‘ziga xos qirralarining mujassamlashuvi individuallikni vujudga 
keltiradi. Individual shaxsning intellektual, emosional va irodaviy sohalarida 
namoyon bo‘ladi. 
Sobiq sovet psixologiyasida eng ko‘p tarqalgan shaxsning tuzilishiga oid 
materiallar bilan qisqacha tanishib o‘tamiz. 
Rus psixologi S.L.Rubinshteyn fikricha shaxs quyidagi tuzilishga ega:

Yo‘nalganlik - ehtiyojlar, qiziqishlar, ideallar, e'tiqodlar, faoliyat va 
xulqning ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarda ifodalanadi.

Bilimlar, ko‘nikmalar, malakalar – hayot va faoliyat jarayonida 
egallanadi. 

Individual tipologik xususiyatlar - temprament, xarakter, qobiliyatlar 
va ehtiyojlar kiradi.

---

70 

Ustuvor yo‘nalganlik shaxsning barcha psixik faoliyatini belgilaydi, 
imkoniyatlar - faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshishini 
ta'minlovchi tizim; 

Xarakter - ijtimoiy muhitda shaxsning xulq-atvor uslubini aniqlaydi. 
Odamning ruhiy hayoti shakli va mazmuni unda namoyon bo‘ladi. 
Xarakter tizimidan irodaviy va ma'naviy sifatlar ajratiladi; 

Mashqlar tizimi - hayot va faoliyat, harakat va xulq-atvorni tuzatish 
(korreksiyalash), o‘zini o‘zi nazorat qilish, o‘zini o‘zi boshqarishni 
ta'minlaydi.
Shaxsning psixologik modellari tahlili, psixologiya fanida sistemali 
yondashuvga oid tadqiqotlarning ko‘rsatishiga qaraganda, har qaysi tizimning 
tavsifi sifatida uning tuzilishi qabul qilinadi. 
Biz shaxsning tuzilishi muammosini talqin qilishda tayanch va jabha, 
tushuncha tariqasida yaxlit tuzilishning nisbiy mustaqil qismidan foydalanamiz.
Shaxsning tuzilishi to‘g‘risidagi muammo o‘zining dolzarbligi bilan fanning 
tadqiqot doirasidan, predmetidan tashqariga chiqadi. Shaxs tuzilishiga oid ilmiy 
tasavvurlarning yaratilishi, ishlab chiqilishi yaxlit nazariyaning zaruriy sharti 
shisoblanib, insonning ijtimoiy qirralarini ochish imkoniyatiga egadir.
Xuddi shu boisdan shaxs tushunchasini falsafa, sotsiologiya, pedagogika, 
tibbiyot singari fanlar tomonidan ham talqin qilinishi, unga nisbatan qiziqishning 
yuksakligidan dalolat bermoqda. Psixologiya fani shaxs tuzilmasining modelini 
yaratishga boshqa fanlardan izchilroq kirishadi, uning tabiatini aks ettirish 
imkoniyatiga erishadi, natijada shaxs asosiy o‘rinni egalladi.
Psixologiya sohasidagi olimlar tomonidan tadqiqot etilayotgan dolzarb 
muammolar, shaxs tuzilishiga oid masala bilan uzviy bog‘likka ega.
Masalan shaxsning xulq motivasiyasi, shaxsning tipologiyasini ishlab 
chiqish, shaxsga ta'sir o‘tkazishning samarali yo‘l-yo‘riqlarini topishni eslab 
o‘tishning o‘zi shundan dalolat beradi. Psixologiya fanida shaxsga nisbatan 
tuzilmaviy yondashish bo‘yicha salmoqli ilmiy izlanishlar amalga oshirilganligi, 
xilma-xil shaxs modellari yaratilganligi fikrimizning yorqin dalilidir.
Bu borada B.G.Ananevning fikricha, psixologik hodisalarni aql (intellekt), 
hissiyot(emosiya) va irodaga ajratilish... tuzilmaviy yondashish tajribasining 
dastlabki ko‘rinishi bo‘lib, psixologlar tomonidan tan olingan.
L.S.Vigotskiyning mulohazasiga ko‘ra, insonning psixik funksiyalarini 
yuksak, madaniy, quyi, tabiiy turlarga ajratishni kiritish mumkin, chunki ularning 
negizida ta'lim bilan insonning oliy nerv faoliyatida birinchi va ikkinchi signallar 
sistemasining o‘zaro ta'sirining ifodalanishi yotadi.
Hozirgi davrda psixologiya fanida psixologik hodisalarni psixik 
jarayonlarga, holatlarga, shaxsning xususiyatlariga ajratish qabul qilinganligi 

---

71 
muhim ahamiyatga ega. Bunday yondashuvning mavjudligi B.G.Ananev 
tomonidan strukturaviy konsepsiyaning bir tajribasi sifatida qaraladi. Bu voqelik 
"hodisalarni bir qator jabhalari bilan to‘ldirishga intilish psixofiziologik xususiyat 
kasb etib, psixik jarayonlar uchun dastlabki materiallarni to‘plash imkoniyatini 
(idrok, tafakkur, emosiya, iroda) beradi".
Uning fikricha, dastlabki materiallar, bir tomondan, psixik funksiyalar 
(sensor, mnemik), xulqning, ikkinchi tomondan, elementar, motivlari (eshtiyoj, 
ustanovka) shisoblanadi. Olimning mulohazasicha, bu qo‘shimchalar "genetik 
ma'no kasb etib, fiziologiyadan miya mexanizmlarini umumpsixologik va 
neyrogumoral regulyatorlarini qamrab olish psixologiyaga o‘tishga imkon beradi".
Yuqorida ta'kidlab o‘tilgan psixik hodisalarning turli ko‘rinishlarini 
fenomenlarga ajratishning qonuniyligi bo‘yicha bashs yuritmasdan turib, jumladan 
jarayonlarga, holatlarga, xususiyatlarga bo‘linishdan ko‘z yumib, ushbu 
katEGOriyalar, ularning turlicha talqini shaxs strukturasining tarkibiy qismlariga 
tenglashtirish mumkin emasligini qayd etish zarur.
B.G.Ananev tomonidan kiritilgan ilmiy qo‘shimchalar umumpsixologik 
vaziyatni keskin o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘lmasa-da, uning ayrim 
tomonlarni to‘ldirishga ega. Shaxs tuzilishining modelini ishlab chiqishdagi 
muhim qiyinchiliklarning eng asosiy sababi har xil nuqtai nazarlar mavjudligida 
yorqin namoyon bo‘ladi, ular "shaxsning tuzilishiga ko‘ra, substansional va ideal, 
irsiy va egallaganlik, ijtimoiy va psixologik, somatik va psixologik tomonlariga 
ega".
A.G.Kovalevning fikricha, temperament tabiiy(irsiy) xususiyatlarning 
tizimini bildirib keladi:

yo‘nalganlik - ehtiyoj, qiziqish, ideallar tizimi;

qobiliyatlar - intellektual, irodaviy va emosional xislatlar ansambli; 

xarakter - xulq-atvor usullarining va munosabatlarining sintezidir. 
Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, shaxsning murakkab tuzilishga ega 
bo‘lgan ko‘p qirrali xususiyatlari, fazilatlari, xislatlari o‘zaro bir-birlarining ichiga 
singib ketganligi natijasida tabiiy, emosional, eshtiyojlar, munosabatlar, xulq-atvor 
usullari to‘g‘risidagi mulohazalar umumlashmasidir.
B.D.Pariginning fikricha, shaxsning statik tuzilishga quyidagilar kiradi:

umuminsoniy psixologik xususiyatlar;

milliy, kasbiy, iqtisodiy, siyosiy, sinfiy birlikka aloqador ijtimoiy 
o‘ziga xos xususiyatlar; 

shaxsning individual betakror xususiyatlari. 
G.Ollport, G.Myurrey, R.Linton, K.Rodjers, A.Maslou kabi olimlar yaqqol 
shaxsning psixologik mohiyatini tushunchalar tizimi yordamida izohlashadi. 
Taniqli AQSh psixologi G.Ollportning fikricha, shaxs "ichki tizim", "dinamik 

---

72 
qurilma", "Men". " Men" o‘zida oldindan maqsad va dispozisiyani aks ettiruvchi, 
inson tafakkuri va xulq-atvorida mutanosib ravishda qaror toptiruvchi jonzotdir.
Psixologlardan T.Parsons, G.Mid va boshqalar "shaxsning rolli tuzilishi" 
nomli konsepsiyani ishlab chiqib, odamning yaxlit sub`yektiv dunyosini, uning 
psixologik qiyofasini diqqat markazidan, idrok maydonidan chetda qoldiradilar.
Sobiq ittifoq ilmiy maktabi faylasuflari va psixologlari shaxs tuzilmasiga
nisbatan biryoqlama yondashuvga barham berishga intildilar, shaxsning jamiyatda 
bajaradigan rolini adolatli baholab, ijtimoiy, ijtimoiy-psixologik, psixologik 
tizimlarda rolning maqsadga muvofiq bajarilishini ko‘rsatib o‘tdilar.
Keyingi yillarda olimlarning diqqat-e`tibori, shaxs modelining psixologik 
omillariga qaratilmoqda, bu G.Ayzenk, R.Kettell konsepsiyalari bilan bevosita 
bog‘liqdir. Mazkur konsepsiyalar ko‘p yoki oz miqdordagi "omillar" (Ayzenkda 
u2-3 ta, Kettellda esa 20 tadan ziyod) ga asoslangan bo‘lib, ular muayyan darajada 
umumlashgan individuallikning yoki shaxs qiyofasini ifodalovchi, psixologik 
xususiyatlarni aks ettiruvchi ruhiy tizimni qayd etishga asoslanadi.
Ammo, shaxs tuzilishining psixologik konsepsiyasi ham, individuallikning 
haqiqiy ijtimoiy-psixologik mohiyatini ochish imkoniyatiga ega emas, chunki 
shaxs xususiyatlarning o‘zaro aloqadorligi to‘la tavsif etilmagan.
K.K.Platonov tomonidan ilgari surilgan shaxsning dinamik funksional 
tuzilishi (strukturasi) katta qiziqish uyg‘otadi. Olim shaxs xususiyatlarining barcha 
boyligini qamrab oluvchi, ko‘p bosqichli modelini yaratishga intiladi.
Shaxs tuzilishining elementlari bo‘lib, uning xossalari, xususiyatlari, 
qiyofasi hisoblanadi. K.K.Platonov shaxs tuzilishining turli tomonlari bilan o‘zaro 
aloqador to‘rtta tuzilishga ajratadi:
1. Shaxsning axloqiy qiyofasi munosabati va yo‘nalganlik birlashtiruvchi 
ijtimoiy hartlangan osttuzilish. Bu osttuzilishga aloqador shaxsning xislatlari tabiiy 
mayllarga bevosita bog‘liqligi yo‘q va tarbiyaviy yo‘l bilan shakllantiriladi.
2. Tajribaning osttuzilishi: unga ta'limiy yo‘l bilan egallangan bilimlar, 
malakalar, ko‘nikmalar, odatlar kiradi, ammo bu narsa shaxs qiyofasining biologik 
shartlangan ta'siri ostida kechadi. Ushbu osttuzilish orqali shaxs insoniyatning 
tarixiy tajribasini egallaydi;
3. Shaxsning individual xususiyatlari bilan shartlangan ba'zi psixik 
jarayonlar (xotira tipi, emosional harakat barqarorligi ko‘rsatkichi, mashqlar yo‘li) 
bilan shakllantiriladi. Biologik shartlanganlik yanada aniqroq ko‘zga tashlanadi;
4. Biologik shartlangan osttuzilish biopsixik xususiyatlarni, fazilatlar, 
temperament(shaxsning tipologik xususiyatlari), jinsiy va yosh xususiyatlari, 
shuningdek, insonning patologik o‘zgarishini birlashtiradi. Bu mashqlar orqali 
orqali shakllantiriladi, miyaning morfologik va fiziologik xususiyatlariga bog‘liq.

---

73 
Rus psixologiya maktabining taniqli vakili V.S.Merlin ham shaxsning 
tuzilishi masalasiga aloshida ahamiyat bergan olimlardan biri sanaladi. Uning 
fikricha, shaxsning qismlariga ajratib talqin qilinmaydigan jabhasi(komponenti) - 
bu uning xislatlaridir. Ularning har biri muayyan yo‘nalganlik mohiyatini o‘zida 
mujassamlashtirgan bo‘lib, o‘zida shaxsning munosabatini aks ettiradi.
Shunga binoan shaxsning tuzilishi deganda V.S.Merlin insonning o‘z-o‘ziga, 
o‘zgalarga, mehnatga u yoki bu tarzdagi munosabatini o‘zida birlashtiruvchi shaxs 
xususiyatlarining tashkiliy va o‘zaro aloqadorligini anglatuvchi o‘ziga xos 
"simptomokompleks"ni tushunadi. Olimning muammoga bunday yondashuvi 
judao‘rinli, to‘la ashyoviy daliliy tasavvurni vujudga keltiradi.
Umuman olganda shaxs tuzilmasiga bo‘lgan qarashlarning rang-barangligi 
muammo yechimining har xil variantlari, modifikasiyalari va modellari, muayyan 
bir davrning o‘zida hukm surishini ta'minlaydi hamda shaxsga nisbatan tizimli 
yondashuv uchun zarur bo‘lgan puxta negiz va barqaror manba hozirlaydi
.