2 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Barg
 - 
barcha dukkakli-don ekinlarining bargi, tuzilishi bo„yicha bir-biridan 
ancha farq qiladigan 3 ta guruhga bo„linadi: 

---

192 
1) patsimon barglar 
2) uchtali barglar 
3) panjasimon barglar.
Patsimon barglar juft va toq patsimon bo„ladi. Toq patsimon barglarning 
uchida toq yaproqchasi bo„ladi. Juft patsimon barglar uchida yirik-mayda va har 
xil darajada shoxlangan jingalaklar mavjud. Ba‟zi bir ekinlar jingalaklar yordamida 
tayanch o„simlikka o„ralib o„sadi.
Umuman barglar yirik-mayda, tukli-tuksiz bo„lishi mumkin. Bargning 
asosida har xil shakldagi yonbargchalar bo„ladi. Yonbargchalarga qarab ekin 
turlarini aniqlash mumkin 
Gul
-
dukkakli ekinlarning gullari aksariyat holda barg qo„ltiqlarida, 1-2 
tadan joylashadi, ayrim turlarida shingil shakldagi gulto„plam hosil qiladi. 
Dukkakli ekinlarning gullari kapalaksimon bo„ladi, gullar ikki jinsli bo„lib 5 ta 
gultojibargdan tashkil topgan. Gultojibarglar har xil bo„ladi, eng yirigi elkan, yon 
tomondan ikkita kichikrog„i qanot va pastki cheti bilan bir-biriga tutashib o„sgan, 
ikkita pastkisi qayiqcha deb ataladi. Changchisi 10 ta bo„lib, to„qqiztasi tutashib 
o„sadi, o„ninchi erkin o„sadi.
Meva
 
-
 
gullar changlangandan keyin tugunchasi o„sib mevaga aylanadi. 
Mevasi dukkak dyeyiladi. Mevada kalta bandga joylashgan urug„lar mavjud. 
Ko„pchilik dukkakli don ekinlari yetilganda dukkagi uzunasiga chatnaydi, urug„ 
sochiladi. Ayrim ekinlarda (mahalliy no„xat, yasmiq, oq lyupin) mevasi 
chatnamaydi.
Dukkakning shakli cho„zinchoq, romb shaklida, silindrsimon, buyraksimon, 
yuzasi silliq, burushgan, tukli yoki tuksiz bo„ladi. Dukkakda bittadan o„ntagacha 
urug„ bo„ladi.
Urug„ 
- dukkakli don ekinlarini urug„i qo„ng„irboshli don ekinlaridan farq 
qilib urug„i dukkagining-ichida joylashadi. Urug„ qalin po„st bilan qoplangan. 
Uning yuzasi ekin turiga qarab silliq, yaltiroq, burishgan bo„ladi. Urug„ning ustida 
turlarni bir-biridan ajratishga yordam beradigan har xil belgilari bo„ladi. Shulardan 
biri - urug„ kertigi, urug„ bandining, urug„ rivojlanib chiqadigan urug„kurtakka 

---

193 
birikadigan joyidir. Urug„ yetilganda ana shu joyda dukkak pallasidan ajraladi. 
Dukkakli-don ekinlar urug„ kertigini katta-kichikligi, rangi, shakli va holati bilan 
bir-biridan farq qiladi. Urug„ bo„ktirilganda o„sha kertik orqali urug„ ichiga suv 
kiradi urug„ kertigining o„rtasida kertik izi, urug„ kertigining bir uchida uruqqa 
kirish izi (mikropile), ikkinchi uchida urug„kurtakning asosi-xalaza-dog„chalar 
ko„rinishdagi tuzilmalarni ko„rish mukin. Mikropile loviya urug„larining kertigida 
yaxshi seziladigan bo„ladi.
Urug„ qobig„ining tagida murtak joylashgan. Dukkakli ekinlarda 
qo„ngirboshli don ekinlari kabi endosperm bo„lmaydi. Murtak rivojlanishining 
birinchi davrida zarur oziq moddalar uning o„zida, urug„palla barglarida zaxira 
xolda to„planib boradi.
Dukkli o„simliklar urug„ining murtagi urug„ning ikkita yarmidan iborat 
bo„lgan, ikkita urug„palladan tashkil topgan bo„lib, ular bir tomondan ochiladi, 
ikkinchi tomonidan esa urug„ kertigi yonida tutashgan bo„ladi. Urug„pallalar urug„ 
kertigi bilan tutashgan joyda murtak ildizchasi bilan kurtakcha bo„ladi. Ba‟zi 
dukkakli ekinlar urug„ining kurtakchasi ancha baquvvat rivojlangan va dastlabki 
ikkita chinbarg boshlang„ichiga ega bo„ladi, o„simlikning o„sish nuqtasi shularning 
orasida bo„ladi. Urug„ning tuzilishini bo„rtgan urug„lardan ko„rish eng qulay 
bo„ladi. Bunday urug„larning po„sti oson ajraladi va murtagining barcha qismi 
yaxshi ko„rinib turadi.