Biologiya 17 14-04-2022. indd

Lipidlarning tarkibi.
Lipidlarning kimyoviy tuzilishi juda xilma-xildir. Lipidlar yog 
‘kislotalari va spirtning kondensatsiya reaksiyasi natijasida hosil bo’lgan e�irlardir. 
Lipidlar tuzilishiga ko‘ra bir necha guruhlarga bo‘linadi. 
Neytral yog‘lar – 
tabiatda ko‘p tarqalgan lipidlar bo‘lib, 3 ta yog‘ kislota va uch 
atomli spirt – glitserinning birikishidan hosil bo‘lgan murakkab e�irlardir. Yog’lar xona 
haroratida qattiq yoki suyuq bo’ladi. 

---

20
Biologiya 10
Mumlar –
yog‘ kislotalar va ko‘p atomli spirtlarning birikishidan hosil bo‘ladi. Mum-
lar terini, hayvonlarning junini, qushlarning patini qoplab turadi, ularni yumshatadi va
suvdan himoya qiladi. Mum qoplami barg, poya, mevalarni suv ta’siridan, qurib qolish-
dan himoya qiladi.
Fosfolipidlar –
hujayraning membranali 
tuzilmalarini hosil qiladi.
Fosfolipidlar tuzilishi jihatidan yog’larga 
o’xshaydi, lekin ularning molekulasida bitta 
yog’ kislota qoldig’i fosfor kislotasi qoldig’i ega 
radikal bilan almashgan (-rasm). Fosfolipidlar 
hujayra membranalarining asosiy tarkibiy qis-
midir.
Fosfolipid molekulasi suvda eruvchanligi ji-
hatidan farq qiluvchi ikki qismdan iborat: qutbli 
gidro�il “bosh” va yog’ kislotalarning qutbsiz ug-
levodorod zanjirlaridan iborat gidrofob “dum” – (-rasm). -rasmda turli muhitda fosfo-
lipid molekulalarining yo’nalishi ko’rsatilgan. Fosfolipidlarning bunday tabiati ularning 
biologik membranalar tuzilishini shakllantirishdagi asosiy rolini belgilaydi.
Glikolipidlar – 
lipidlarning 
uglevodlar bilan qo’shilishi natijasida 
hosil bo’lgan moddalar. Fosfolipidlar 
kabi glikolipidlar plazmatik 
membrananing bir qismidir. Ular 
asosan plazmatik membrananing 
tashqi yuzasida joylashgan bo’lib, 
glikokaliksni hosil qilishda ishtirok 
etadi.
Steroidlar.
Xolesterin inson va 
hayvonlar organizmida juda muhim 
rol o’ynaydi. Xolesterin steroidi 
hujayra membranasining asosiy 
tarkibiy qismidir. Buyrak usti bezida, jinsiy bezlarda xolesterindan steroid gormonlar 
sintezlanadi. Shuningdek, xolesterin D vitamini sintezi uchun zarur. Ortiqcha xolesterin
organizmda ayrim kasalliklarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Masalan, ortiqcha 
xolesterin qon tomirlari devorlarida to`planib, tomirlarni toraytiradi. Bu esa ateroskleroz 
kasalligiga sabab bo‘ladi. 

---

21
Biologiya 10
Bunda to’qima va organlarning, birinchi navbatda, 
yurak muskullarining qon bilan ta’minlanishining 
buzilishi, miokard infarkti, insult va boshqa kasalliklarning 
rivojlanish xav�ini oshiradi. Xolesterin miqdorini 
oshiradigan omillarga quyidagilar kiradi: chekish, jismoniy 
faollikning yetishmasligi, noto’g’ri ovqatlanish (ortiqcha va 
yog’li ovqatlar iste’mol qilish) va boshqalar. 
Steroidlar guruhiga A,D,E,K kabi yog’da eruvchi 
vitaminlar kiradi.