Biologiya 17 14-04-2022. indd

Tro�ik darajalar.
Oziq zanjirida turlarning joylashgan o‘rniga qarab, biogeotse-
noz (ekosistema)larning tro�ik darajalari farqlanadi. Oziq zanjiridagi har bir organizm 
muayyan tro�ik darajaga tegishli bo‘ladi. Organizmning oziq zanjiridagi o‘rni yoki oziq 
zanjirining bitta bo‘g‘iniga tegishli bo‘lgan organizmlar yig‘indisi tro�ik daraja deyila-
di. Tro�ik darajalar soni oziq zanjiri bo‘g‘inlari soniga teng bo‘ladi. Avtotrof organizm-
lar produtsentlar – geterotrof organizmlar uchun organik modda yetkazib beradigan-
lar sifatida birinchi tro�ik darajani tashkil etadi. Ikkinchi tro�ik daraja (birinchi tartib 
konsumentlar)ga �itofaglar – o‘simlikxo‘r organizmlar kiradi. Fitotro�lar hisobiga ya-
shaydigan go‘shtxo‘rlar uchinchi tro�ik daraja (ikkinchi tartib konsumentlar)ga; bosh-
qa go‘shtxo‘rlarni iste’mol qiladigan hayvonlar to‘rtinchi tro�ik daraja (uchinchi darajali 
konsumentlar)ga mansubdir (25-rasm).
Har bir trofi k darajaga bir necha tur kiradi. Masalan, tabiiy jamoalarda birinchi 

---

162
Biologiya 10
trofi k darajani ko‘pgina o‘simlik turlari tashkil etadi. Ikkinchi va keyingi trofi k darajalar 
ham ko‘p turlardan iborat bo‘ladi. Bio geotsenozning turg‘unligi trofi k darajalar 
turlarining xilma-xilligiga bog‘liqdir.
Tabiatda ko‘pgina turlar bir turdagi oziq bilan oziqlanmaydi, balki turli xil oziq man-
balaridan foydalanadi. Shunday ekan, oziq xiliga qarab har qaysi tur bitta oziq zanjirin-
ing turli tro�ik darajalarini egallashi mumkin. Masalan, sichqonlarni tutib yeyishi bilan 
qirg‘iy uchinchi tro�ik darajani, ilonlarni tutib yeyishi bilan esa to‘rtinchi tro�ik darajani 

---

163
Biologiya 10
egallaydi. Bundan tashqari, bir vaqtning o‘zida ular turli oziq zanjirlarining bo‘g‘inlari 
bo‘lishlari ham mumkin. Bir turning o‘zi turli xil oziq zanjirlarining bo‘g‘ini sifatida ular-
ni o‘zaro bog‘lab turadi. Masalan, qirg‘iy turli oziq zanjirlariga mansub bo‘lgan kaltake-
sak, quyon yoki ilonni yeyishi mumkin. Natijada tro�ik zanjirlar bir-biri bilan chalkashib, 
ekosistemada tro�ik (oziq) to‘ri – bir necha oziq zanjirlaridan iborat bo‘lgan murakkab 
to‘rni hosil qiladi (26-rasm). 
Oziq to‘rida bir oziq zanjirining bo‘g‘inlari boshqa zanjirning tarkibiy qismi bo‘ladi. 
Har qaysi oziq zanjiri moddalar va energiya o‘tadigan alohida kanaldir. Agar biogeotse-
nozning biror a’zosi yo‘qolsa tizim buzilmaydi, chunki organizmlar boshqa oziq man-
balaridan foydalanadi. Bu �ikrdan esa turlar qanchalik xilma-xil bo‘lsa, tizim shunchalik 
barqaror bo‘ladi degan umumiy xulosa kelib chiqadi.