160
Biologiya 10
(oziq) bog‘lanishlar natijasida moddalarning davriy aylanishi amalga oshadi. Produt-
sentlar quyosh energiyasi hisobiga anorganik moddalardan sintezlagan organik birikma
oziq bog‘lanishlar asosida konsumentlarga o‘tadi va kimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi.
Redutsentlarning hayot faoliyati natijasida asosiy biogen elementlar organik birikma-
lardan anorganik moddalar (CO2, NH3, H2S, H2O) hosil bo‘ladi. Produtsentlar anorgan-
ik moddalardan organik
birikmalarni hosil qilib, ularni qaytadan moddalarning davriy
aylanishiga kiritadi.
Ekosistemada moddalarning aylanishi to‘liq amalga oshishi uchun har uchta funk-
sional guruh organizmlari bo‘lishi zarur. Ular o‘rtasida tro�ik (oziq) zanjir hosil bo‘lgan
holda tro�ik bog‘lanishlar ko‘rinishidagi doimiy munosabatlar amalga oshishi zarur.
Oziq zanjiri – bu bir bo‘g‘in (manba)dan ikkinchi bo‘g‘in (iste’molchi)ga moddalar va
energiya o‘tadigan organizmlarning tizimli ketma-ketligi sanaladi.
«Oziq zanjiri» atamasi ingliz olimi – zoolog va ekolog Ch. Elton tomonidan 1934-yil-
da taklif etilgan. Oziq zanjiri bir necha bo‘g‘indan iborat. Zanjirning birinchi bo‘g‘ini,
asosan, yashil o‘simliklardan iborat, undan keyingi bo‘g‘inlarni o‘simlikxo‘r hayvonlar
(umurtqasizlar, umurtqali hayvonlar, parazit o‘simliklar), so‘ng yirtqichlar va parazitlar
tashkil etadi. Yashil o‘simliklardan boshlangan oziq zanjiri o‘tloq tipidagi (produtsent
zanjir) oziq zanjir deyiladi. Produtsent zanjir produtsentlardan boshlanadi va turli tar-
tib konsumentlarini o‘z ichiga oladi. Bunday oziq zanjiri quyidagi chizmada keltirilgan:
Produtsentlar o‘simlikxo‘r hayvonlar – birinchi tartib konsumentlarning oziq
manbayi,
ular esa, o‘z
navbatida, go‘shtxo‘r hayvonlar (birlamchi yirtqichlar) – ikkinchi
tartib konsumentlarning oziq manbayiga aylanadi.
Go‘shtxo‘r hayvonlar uchinchi tartib konsumentlar yoki yirik yirtqichlar (ikkilamchi
yirtqichlar) tomonidan iste’mol qilinadi (23-rasm).
161
Biologiya 10
Ba’zan oziq zanjirlari detritdan boshlanadi. O‘lik organik modda – detritdan boshlanadi-
gan zanjir detrit tipidagi oziq zanjir deyiladi. Bunday zanjirda nobud bo‘lgan o‘simliklar,
hayvonlar, zamburug‘lar yoki bakteriyalarning organik moddalari detritofaglar tomoni-
dan o‘zlashtiriladi, ular esa, o‘z navbatida, yirtqichlarning o‘ljasiga aylanadi (24-rasm).
Bunday holda detritdagi bir qism oziq moddalar mineral moddalarga aylanish va
o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilish bosqichlarini chetlab o‘tgan holda moddalarn-
ing davriy aylanishiga qaytadi. Detrit tipidagi oziq zanjirlar inson tomonidan organik
chiqindilarni qayta ishlashda hamda baliq yoki qushlarni boqish uchun yomg‘ir chuval-
changi va pashshalarning lichinkalarini ko‘paytirishda foydalaniladi.
Detrit tipidagi oziq zanjirlar, asosan, ikki yoki ayrim hollardagina uch bo‘g‘inli, o‘tloq
tipidagi oziq zanjirlari esa to‘rt-olti bo‘g‘inli bo‘ladi.
Suv sistemalarda ham energiyaning birlamchi manbayi quyosh nuri bo‘lib xizmat
qiladi, o‘simliklar shu tufayli organik moddalarni sintezlaydi. Bir hujayrali hayvonlar
o‘simlik qoldiqlari va ularda rivojlanayotgan bakteriyalar bilan oziqlansa,
ularni esa
mayda qisqichbaqasimonlar yeydi. Mayda qisqichbaqasimonlar, o‘z navbatida, baliqlar-
ga, ular esa yirtqich baliqlarga yem bo‘lishi mumkin. Suv havzalari oziq zanjiriga misol:
�itoplankton (suvo‘tlari) → zooplankton (dafniya, sikloplar) → baliq chavoqlari (qizilko‘z
baliq) → yirtqich baliq (cho‘rtan, olabug‘a). Oziq zanjirining oxirida o‘lik organik mod-
dalarni anorganik moddalarga aylantirib beradigan redutsentlar joylashadi.
Tabiiy jamoalar turlar tarkibi jihatdan tubdan farq qilsa-da, tro�ik strukturasi bo‘yicha
o‘xshash bo‘ladi: ular asosiy ekologik komponent – produtsentlar (avtotro�lar), turli tar-
tib konsumentlari va redutsentlar (geterotro�lar)dan tashkil topadi.
Do'stlaringiz bilan baham: