155
Biologiya 10
ga ega. Turning biotizim sifatida mavjudligini belgilab beruvchi barcha abiotik va bio-
tik omillarning yig‘indisi
ekologik nisha
deyiladi. Ekologik nisha organizmning hayot
tarzi, yashash shart-sharoitlari, oziqlanishi kabilarni o‘z ichiga oladi.
Ekologik nisha
tushunchasini yashash joyi tushunchasi bilan adashtirmaslik lozim. Ekologik nishadan
farq qilib, yashash joyi organizm egallagan hududni anglatadi. Masalan, dasht hayvon-
lari hisoblanadigan qoramol va kenguruning yashash joylari boshqa bo‘lgani bilan bitta
ekologik nishani egallaydi.
Olmaxon va bug‘u bir hududda – o‘rmonda
yashaydi, lekin turli ekologik nishalarni egal-
laydi. Afrika savannalarida bir necha tuyoqli o‘txo‘r hayvon turlari yashaydi. Ularning
yashash joyi umumiy, lekin ular shu joydagi mavjud oziq resurslaridan turlicha foydala-
nadi.
Bir
daraxtda yashashiga qaramay,
olmaxon daraxtning urug‘lari bilan, qiz-
ilishton esa daraxt po‘stlog‘i ostidagi ha-
sharotlar bilan oziqlanadi. Birgalikda ya-
shayotgan turlarning ekologik nishalari
bir-birini qoplamaydi, aks holda bir tur
ikkinchi turni siqib chiqaradi. Masalan,
kulrang kalamush va qora kalamush
populatsiyalari
birgalikda yashaganda
kulrang kalamush populatsiyasi qora
kalamush populatsiyasini siqib chiqara-
di. Demak, bir biotsenozda hech qachon
ikki tur bitta ekologik nishani egallamay-
di.
Undan tashqari, bir turga mansub or-
ganizmlar shaxsiy rivojlanishning turli
davrlarida har xil ekologik nishani egal-
lashi mumkin. Masalan, hasharotlarning to‘liq o‘zgarishi bilan rivojlanishini eslang. Ta-
biatda organizmlarga ekologik omillar birgalikda, ya’ni kompleks tarzda ta’sir ko‘rsatadi.
Muhit omillari nafaqat tirik organizmlarga ta’sir etadi, balki bir-biri bilan ham o‘za-
ro bog‘liqdir. Bir omilning o‘zi boshqa omillar bilan uyg‘unlashgan holda
organizmlarga
156
Biologiya 10
turlicha ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunda bir omilning ta’sir kuchi boshqa omil ta’sirida
kuchayishi yoki aksincha, susayishi mumkin. Masalan, yozning jazirama issig‘iga bar-
dosh berish atmosfera namligi yuqori bo‘lgan vaqtga nisbatan namlik past bo‘lganda os-
onroq kechadi.
Tirik organizmlarga ta’sir etuvchi muhit omillari har xil ta’sir kuchiga ega. Lekin or-
ganizm bir vaqtning o‘zida har bir omil ta’siriga turlicha javob reaksiyasini namoyon eta
olmaydi. Masalan, o‘simlik uchun harorat va yorug‘lik miqdori me’yorida, ya’ni optimum
zonasida bo‘lib, namlik yetishmovchiligi kuzatilganda o‘simlikning o‘sishi va
rivojlanishi
susayadi.
Demak, organizm hayot faoliyatini optimum zonasidan eng ko‘p og‘gan omil chek-
laydi. Agar o‘simlik sun’iy ravishda sug‘orilsa, yana rivojlanishda davom etadi. Cheklov-
chi omilning ta’sir kuchi o‘zgartirilsa, organizm hayotiy faoliyati ham o‘zgaradi. Muhit
omillarining organizmlarga ta’sir etish mexanizmlarini bilish
orqali tirik organizmlarn-
ing tabiatda tarqalish qonuniyatlarini tushunish va ulardan xo‘jalik faoliyatida keng foy-
dalanish mumkin. Tirik organizmlarning hayotiy faoliyatini cheklovchi omilni aniqlash
katta amaliy ahamiyatga ega. Cheklovchi omilning ta’sir kuchini o‘zgartirish tabiatda va
qishloq xo‘jaligining chorvachilik, parrandachilik,
baliqchilik ipakchilik, bog‘dorchilik
va boshqa sohalarida tirik organizmlarning hayotiy jarayonlarini boshqarish, ularning
mahsuldorligini oshirish hamda madaniy o‘simliklar va hayvon zotlaridan yuqori hosil
olish imkonini beradi.
Ma’lum bir hududdagi muhofazaga muhtoj turni saqlab qolish uchun qaysi ekologik
omil chidamlilik chegarasidan tashqariga chiqayotganini aniqlash muhim. Ayniqsa, shu
turning ko‘payish va rivojlanish davrida bu tadbirlar o‘ta ahamiyatli bo‘ladi. Cheklovchi
omilning ta’sir kuchini maqsadga muvo�iq yo‘naltirish bilan muhofazadagi tur individ-
lari sonini ko‘paytirish va turning saqlanib qolishiga erishiladi.
Shunday qilib, ekologik omillar bir-biriga bog‘liq, doimiy o‘zaro munosabatda bo‘ladi
va tirik organizmlarning Yer yuzida tarqalishini belgilaydi. Organizmlar o’zi yashaydigan
muhitning ekologik omillariga nisbatan moslashgan belgilarga ega bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
