Biologiya 17 14-04-2022. indd

VII bob. EVOLYUTSIYA
7.1 EVOLYUTSIYANI HARAKATLANTIRUVCHI OMILLARI
Tayanch bilimlarni sinang
Ay
tingchi, Sizningcha tur katta tushunchami yoki populyatsiya?
Tur muammosi evolyutsion ta’limotda markaziy o’rinda turadi. Shu sababdan pop-
ulyatsiya va tur tushunchalarini bir-biridan farqlay olish lozim. Morfologik, fiziologik, 
etologik, genetik, biokimyoviy xususiyatlari bilan o‘xshash, erkin chatishib nasl beradi-
gan, ma’lum yashash sharoitiga moslashgan hamda tabiatda o‘z arealiga ega bo‘lgan 
organizmlardan iborat populatsiyalar yig‘indisi tur deb ataladi. Ayrim hollardagina tur 
yagona populyatsiyadan tashkil topgan bo`ladi. Ko`p hollarda esa u yuzlab, hatto min-
glab mahalliy populyatsiyalarni o`z ichiga oladi. Demak, populyatsiya turning tuzil-
ish birligi bo’lib, o’xshash organizmlar birlashib populyatsiyani, bir biriga yaqin bo’lgan 
populyatsiyalar esa biologik turni hosil qiladi.
Populatsiya – tur arealida ma’lum hududni egallagan, bir-biri bilan erkin chatisha oladi-
gan yoki boshqa populatsiyalardan nisbatan alohidalashgan, bir turga kiruvchi organizmlar 
guruhidir. Populatsiya doirasida organizmlar oila, gala, poda bo‘lib yashaydi. Lekin ular uzoq 
muddat turg‘un holatda bo‘lmay, tashqi muhit ta’sirlari ostida tarqalib ketishi yoki bir-biri bilan 
qo‘shilib ketishi mumkin. Shunning uchun evolyutsiyaning boshlang’ich birligi bo’la olmaydi.
Turning arealda egallagan joyiga qarab unda populatsiyalar soni har xil bo‘ladi. Keng areal 
va sharoiti xilma-xil joylardagi turlarda populatsiyalar soni ko‘p, tor arealda tarqalgan turlarda 
populatsiyalar soni kam bo‘ladi. Har xil turga kiruvchi populatsiyalar bir-biridan, avvalo, egallag-
an areali hajmi bilan farq qiladi. Areal hajmi hayvonlarning harakatlanish tezligi, o‘simliklarning 
esa chetdan changlanish masofasiga bog‘liq. Тоk shilliqqurtining harakatlanish radiusi bir necha 
o‘n metr bo‘lsa, 
ondatra
ning harakatlanish radiusi 
bir necha yuz kilometrdan ortiq
arealga 
cho’ziladi.