Biologiya 17 14-04-2022. indd

IV. Xulosa chiqaring.
1.
Xardi-Vaynberg qonuni asosida masalalar yechish uchun nimalarga e’tibor 
berish lozim.
2. Chetdan urug’lantiruvchi organizmlardagi irsiylanishga Xardi-Vaynbеrg qonuni 
tadbiq etib bo’ladimi? Fikringizni asoslang.
3. Nima sababdan o’z-o’zini urug’lantiruvchi organizmlardagi irsiylanishga Xardi-
Vaynbеrg qonuni tadbiq etib bo’lmaydi? Javobingizni izohlang.
1.1. 
TABIIY TANLANISH
MUAMMONI ANIQLAYMIZ Tayanch bilimlarni sinang
Nima uchun tirik organizmlar Yer yuzasidan butunlay qirilib ketmaydi yoki butun 
Yer yuzini egallab olmaydi? Siz bu fi krga munosabatingiz nimalardan iborat?
YANGI BILIMLARNI KASHF ETAMIZ 
Tabiiy sharoitda yashaydigan barcha organizmlarning har bir individida 
shaxsiy o’zgaruvchanlik ro’y beradi. Shaxsiy o‘zgaruvchanlik organizmda uch 
ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Ularning bir toifasi organizm uchun foydali, ikkinchi 
xillari organizmlar uchun befarq, uchinchilari esa ziyon bo‘lishi mumkin. Organizmda 
befarq o‘zgaruvchanlik ro’y bergan bo’lsa yashovchanligiga ta’sir ko‘rsatmaydi, ziyon 
o‘zgaruvchanlikda esa organizmlar shaxsiy taraqqiyotning turli bosqichlarida halok 
bo‘ladi. Foydali o‘zgaruvchanlikka ega individlar yashash uchun kurashda bir qancha 

---

173
Biologiya 10
afzalliklarga ega bo‘lganligi sababli, ular yashab qoladi. Shunday qilib, yashash uchun 
kurashda foydali belgi, xossalarga ega organizmlarning yashab qolishi, bunday belgi, 
xossalarga ega bo‘lmaganlarining nobud bo‘lishiga 
tabiiy tanlanish
deb ataladi.
Tabiiy tanlanish jarayonini sun’iy tanlashdan bir qator farqli jihatlari mavjyd. Tabiiy 
tanlanishni tabiat boshqaradi, sun’iy tanlanishni inson olib boradi. Tabiiy tanlanishda 
organizm manfaatlari birinchi o‘rinda tursa, sun’iy tanlanishda inson doimo o‘z 
manfaatlarini ko‘zlaydi. Tabiiy tanlanishga million yillarda ro’y beradi, sun’iy tanlanish esa 
qisqa vaqtda amalga oshadi. Tabiiy tanlanish natijasida tur hosil bo’lsa, sun’iy tanlanish 
natijasida zot, nav, shtamm hosil bo’ladi. Tabiiy tanlanish tufayli organizmlar xilma-xilligi 
ortadi, evolutsiya jarayonida organizmlar tuzilishi murakkablashadi, muhit sharoitlariga 
yetarli darajada moslasha olmagan turlar nobud boʻladi
Shunday qilib, yashash uchun kurashga moslashgan organizmlar moslashmagan 
organizmlarga nisbatan kamroq nobud bo‘ladi. Bu esa o‘z-o‘zidan tabiiy tanlanish, 
organizmning muhitga moslashishida yangi populatsiya, turlarning kelib chiqish jarayonida 
muhim ahamiyatga egaligidan dalolat beradi.
Tabiiy tanlanishning stabillashtiruvchi, harakatlantiruvchi, dizruptiv shakllari 
mavjud.
Stabillashtiruvchi tanlanish.
Organizmlar yashayotgan muhit sharoiti davrlar 
o’tishi bilan asta-sekin o’zgara borishi yoki nisbatan o’zgarmay qolishi mumkin. Har bir 
populatsiyaning hayoti muhitga bog‘liq. U yashab qolish uchun doim muhit sharoitiga 
moslanishi kerak. Agar bir necha bo‘g‘in mobaynida yashash sharoiti o‘zgarmasa, u holda 
populatsiya – yuqori moslanish darajasiga ega bo‘ladi va tabiiy tanlanish o‘zgaruvchanlikni 
stabillashtirish tomonga yo‘naltiradi. Natijada muhitga moslashgan, o‘rtacha normaga 
ega formalar saqlanadi, normadan o‘zgargan organizmlar esa nobud bo‘ladi. Shu bois, bu 
tanlanish populatsiyaning o‘zgaruvchanligini kamaytiradi, turg‘unligini oshiradi. Gatteriya, 
gingko biloba, latimeriya kabi organizmlar o‘zgarmas muhit sharoitida saqlanib qolganligi 
stabillashtiruvchi tanlanishning natijasi hisoblanadi (-rasm).
Stabillashtiruvchi tanlanish ta’siri odamlarda ham uchraydi. Normal odamlar 
hujayrasida 44 ta autosoma va 2 ta jinsiy xromosoma bo’ladi. Agar ayolning urug‘langan 
tuxum hujayrasida 44 ta autosoma va bitta Y xromosoma bo‘lsa, boshqacha aytganda X 
xromosoma yetishmasa, u holda homila ona qornida 2–3 oydan so‘ng rivojlanmay qoladi 
va tabiiy abort ro‘y bera
di.
-rasm. Stabillashtiruvchi tanlanish
Harakatlantiruvchi tanlanish
. Muhit sharoiti o’zgargan taqdirda, u yoki bu turga 
kiruvchi individlar orasida irsiy o’zgaruvchanlikka, shu bilan yangi shariotga mos holda 

---

174
Biologiya 10
belgi – xossalarga ega organizmlar saqlanib qolib, o’zgarmagan organizmlar nobud 
bo’ladi. Tanlanishning bu formasi eski belgi-xossaga ega bo’lgan individlar o‘rniga yangi 
muhit sharoitiga moslashgan individlar vujudga kelishi bilan xarakterlanadi.
Darvin besh yillik safar chog‘ida kuchli shamol tez-tez bo‘ladigan okean orollarida 
uzun qanotli hasharotlar bilan rudiment qanotli va qanotsiz hasharotlarni ko‘pligini 
uchratgan. Olimning izohlashicha, bunday orollarda qattiq shamol bo‘lishi tufayli normal 
qanotli hasharotlar unga bardosh bera olmasligi sababli shamol ularni uchirib, halok 
etgan. Uzun qanotli individlarning ayrimlari shamolga qarshilik qilib havoda uchib 
yurgan. Mutatsiyalar oqibatida kelib chiqqan rudiment va qanotsiz hasharotlar mutlaqo 
havoga ko‘tarilmay, turli yoriq, kavaklarga yashirinib olganlar. Bu jarayon ko‘p ming
yillar davom etishi tufayli irsiy o‘zgaruvchanlik va tabiiy tanlanish okean orollarida 
hasharotlarning normal qanotlilarning kamayishiga, uzun qanotli va rudiment qanotli 
hamda qanotsiz individlarning kelib chiqishiga sababchi bo‘lgan. Bugina emas, shamol 
tez tez bo’lib turadigan orollarda baland bo’yli daraxtlar yoki alohida – alohida o’sadigan 
o’t o’simliklar ham irsiy o’zgaruvchanlik va tabiy tanlanish natijasida asta – sekin yo’qola 
brogan hamda balandligi 1 metrga boradigan butalar, “yostiq” hosil qilib o’sadigan o’t 
o’simliklar saqlanib qolganligi harakatlantiruvchi tanlanish natijasidir. Shuningdek, ba’zi 
bir qushlar, hasharotlar qanotining, tuyoqlilarda yon barmoqlarning, g‘orlarda yashovchi 
hayvonlarda ko‘zning, parazit o‘simliklarda ildiz va bargning yo‘qolishi harakatlantiruvchi 
tanlanish ta’siriga yaqqol misol bo’ladi (-rasm).
Ot fi logenezi – harakatlantiruvchi tanlanish natijasi hisoblanadi.
Dizruptiv tanlanish
. Ba’zi hollarda muayyan joyda tarqalgan bir turga mansub 
organizmlar orasida bir-biridan farq qiluvchi ikki va undan ortiq individlar guruhi uchrashi 
mumkin. Bu tabiiy tanlanishning yana bir alohida shakli bo‘lgan dizruptiv tanlanish 
natija sidir (-rasm). Chunonchi, ikki nuqtali tugmacha qo‘ng‘izida mavsumiy polimorfizm 
hodisa sini ko‘rish mumkin. Bu qo‘n g‘izning qoramtir va qizg‘ish, qattiq qanotli formalari 
uchraydi. Qizg‘ish qanotlilar qishda haroratning pasayishi tufayli kam nobud bo‘lib, yoz 
oylarida kam nasl beradi. Aksincha, qoramtir qanotli formalilar qishda past haroratga 
bardosh berolmay ko‘proq nobud bo‘ladi va yoz oylarida esa ko‘p nasl beradi. Demak, 
yilning turli fasliga moslashish orqali bu ikki xil tugmacha qo‘ng‘iz guruhlari o‘z naslini 
saqlab kelmoqda.