Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

Sholidan olinadigan yorma va chiqindilar normalari.
Sholi o‘zining tuzilishi jihatidan «qobiqli» donlar sinfiga kiradi. Sholi 
3 xil bo‘ladi: uzun donli (6-8 mm), o‘rta donli (5-6 mm), kalta donli va 
dumaloq sholi (4-5 mm). 1000 dona sholining og'irligi 25-43 grammgacha 
bo‘ladi. Sholining gul qobig‘i 14-35 % gacha, meva qobig‘i 1,5-4,0 %, 
murtagi esa 1,5-4,5 %, mag‘zining o‘zi esa 65-86 % ni tashkil etadi. 
Aleyron qatlami 2-4 qatlamlidir. Sholi mag‘zining miqdoriga qarab uch 
guruhga bo‘linadi: yuqori - 76,5 %, o‘rta — 74,0-76,4 %, past - 74 %. 
Sholining yirikligi oshgan sari, gul qobig‘ining miqdori kamayib boradi. 
Quyidagi jadvalda guruch yormasi va sholining kimyoviy tarkibi berilgan.
242

---

28-jadval.
 
Sholi va guruch yormasining kimyoviy tarkibi, %
 
Mahsulot nomi
Oqsil
Kraxmal
Kletchatka
Yog‘
Kul modda
Sholi
5,4-12,6
75-85
8,5-12,5
1,5-3,3
4,7-7,0
Oqlangan guruch
6,9-10,0
77-87
0,1-0,2
0,2—0,4
0,5-0,7
R a r d o z l a n g a n
guruch
5,7-7,8
85-92
0,1
0,2-0,3
0,4-0,5
Sholining texnologik tarkibiga uning namligi, darzlar (yoriqlari), 
shaffofligi, oqsil modda miqdori, donning shakli, qobiqliligi ta’sir qiladi. 
Agar sholining shaffofligi 10-20% ga kamaysa, oqlangan guruch 1-1,5% 
ga kamayadi va mayda yorma ko‘payadi. 
29-jadval.
 
Sholidan olinadigan yorma va hosil bo ‘ladigan chiqindilar
 
me’yori, %
 
Mahsulotlar
Yorma
oqlangan
pardozlangan
Guruch yormasi:
Oliy nav yorma
5,0
10,0
Birinchi nav yorma
45,0
43,0
Ikkinchi nav yorma
5,0
1,5
Maydalangan yorma
10,0
10,5
Jami yorma
65
65
Kepak (muchka)
13,2
13,2
I va 2 kategoriyali chiqindilar
2,0
2,0
Qovus, 3-kategoriyali chiqindilar va 
ularning mexanik ravishda yo‘nalishi
19,1
19,1
0,7
0,7
Hammasi
100,0
100,0
Sholiga ishlov berish usullariga ko‘ra undan uch xil guruch yormasi 
tayyorlanadi: oqlangan, pardozlangan va mayda yormalar.
243

---

Oqlangan guruch yormasi butun mag‘izdan iborat bo‘lib, u gul, meva, 
urug‘ va aleyron qatlamidantozalangan bo‘ladi. Rardozlangan guruch 
yormasi asosan shaffofli sholidan tayyorlangan bo‘lib, oqlangan guruch 
sifatlariga ega, faqat ustki qismining silliqligi bilan ajralib turadi. Mayda 
yormalar-navlarga bo‘linmaydi, u sholidan yorma olish jarayonida hosil 
bo‘ladi. Mayda guruchni (0 = 1,5 mm) elakdan o‘tkazib, mayda fra ksiyasi 
ajratib olinib, so‘ng oqlanadi. 
Guruch yormasining namligi 15,5 % dan oshmasligi, agar u uzoq vaqt 
saqlashga mo‘ljallansa, unda 14 % dan oshmasligi kerak. 
Yormaning muhim sifat ko‘rsatkichlaridan biri mag‘zining aslligidir. 
Oliy navli guruch yormasida asllik sifati 99,7 %, 1 -navda 
-
99,4 % va 2-navda 99,1 % bo‘lishi tavsiya etiladi. Mayda yormaning 
miqdori - oliy navda 4 % gacha, 1-navda 9 % va 
2-
navda esa 13,0 % dan oshmasligi maqsadga muvofiq. Mayda 
(oqshoq) guruch (0 = 1,5 mm) elakdan o‘tmagan guruchning 2/3 qismini 
tashkil qiladi. Guruch yormalarida oqlanmay qolgan sholi bo‘lmasligi 
kerak: 
Oliy navli yormada - bir dona ham bo‘lmasligi; 
Birinchi navli guruchda - 0,2 % dan oshmasligi; 
Ikkinchi navli guruchda - 0,3 % gacha bo‘lishi tavsiya etiladi. 
Yormalarda chiqindilar, don chiqindilari va sarg‘aygan yopishqoq 
guruch mag‘izlari bo‘lishi chegaralangan. Guruch yormasini ishlab 
chiqarish prinsipial texnologik chizmasi (36-rasmda) berilgan. 
Don tozalash sexida texnologik jarayon yuqori samarali bo‘lishi uchun 
sholini separatorlar yordamida yirik va mayda fraksiyalarga ajratib olinadi. 
Yirik donlarni separator yordamida saralangandan so‘ng Al-BRU rasseviga 
don chiqindilari va mayda dondan ajratish uchun yuboriladi.
Mayda 
fraksiyalar 
tarkibidagi 
mineral 
chiqindilar 
Al -BKR 
vibropnevmatik tosh ajratuvchi uskuna orqali ajratiladi. Yirik fraksiyalami 
mineral chiqindilardan seperator va Al-BKR tosh ajratuvchi uskuna 
yordamida tozalanadi. 
244

---