Transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari

 
 
 
2.6-rasm. Elektromagnit ulagichli starter sxemasi:
 
1 - akkuumlyator batareyasi, 2 - o‟chirgich, 3 - elektromagnit cho‟lg‟ami; 4 - 
yakor, 5 - prujina, 6 - richag, 7 - tishli g‟ildirak, 8 - val, 9 - maxovikning tishli 
gardishi, 10 -elektrdvigatel, 11- elektrdvigatel kontaktlari, 12 - mis shayba. 
 
Avtomobillar starterida asosan ikki turdagi, plunjerli va plunjersiz muftalar 
ishlatiladi. 
 

---

57 
 
2.7 - rasm. Erkin aylanish muftasi.
 
A-plunjersiz. 
1 - g‟ilof; 2 - zichlagich; 3 - shayba; 4 - yetaklanuvchi oboymali shesternya; 5 
-bronzali vtulkalar; 6 - prujina ushlagichi; 7 - rolik; 8 - prujina; 9 - turtkich; 10 -
shlitsali vtulkali yetakchi oboyma; 11 - vtulka; 12,17 - tayanch shaybalari; 13 -
buferli prujina; 14 - suruvchi mufta; 15,18 - stopor halqalar; 16 - bufer oldi 
prujinasi. 
 
B-plunjerli. 
1-
 
vtulka; 2 - g‟ilof; 3 - rolik; 4 - yetakchi oboyma; 5,6 - shaybalar; 7 -
etaklanuvchi oboymali shesternya; 8 - bronzali vtulka; 9 - plunjer; 10 - prujina; 11-
prujina tayanchi. 
 
Plunjersiz muftaga (2.7-rasm,a) yetakchi oboyma 10 shlitsali vtulka bilan 
yaxlit tayyorlangan bo‟lib, to‟rtta ponasimon o‟yiqchalarga ega va ularga to‟rtta 
roliklar 7 o‟rnatilgan. Roliklar 7 o‟yiqchalarning toraygan qismiga prujinalar 8, «G» 
simon turtkichlar 9 orqali siqib o‟rnatilgan. Prujinalar ushlagichlarning 6 
kronshteyniga tiraladi. Ushlagich 6 yetakchi oboymaning 10 o‟yiqchasiga 
o‟rnatilgan. SHesternya 4 yetaklanuvchi oboyma bilan yaxlit qilib tayyorlangan. 
Tayanch shaybasiz rolik va shesternyalarni o‟q bo‟ylab siljishdan saqlaydi. 
Zichlagich 2 muftani ifloslanishlardan saqlaydi. Mufta yig‟ilganidan so‟ng g‟ilofni 1 
yetakchi oboymaga «valьtsovka» qilinadi. Yetakchi oboymaning gubchagiga ikkita 
yarim muftadan tashkil topgan suruvchi mufta 14 o‟rnatilgan. Staterni ulanganida 
bitta yarim mufta 14 (2.7a - rasm, chapda joylashgani) buferli prujinaga 13 ta‟sir 
etadi, ikkinchisi esa 15 (2.7a - rasm, o‟ngda joylashgani) startyor o‟chirilganida 
bufer oldi prujinasiga 16 ta‟sir etadi. Stopor halqa 18 ikkita yarim muftalarni o‟rta 
holatda ushlab turadi.
 
Plunjerli muftaning (2.7b - rasm) shlitsali vtulkasiga 1 yetakchi oboyma 4 
qattiq maxkamlangan bo‟lib, unda to‟rtta ponasimon o‟yiqchalarga ega va ularga 
to‟rtta roliklar 3 o‟rnatilgan. Roliklar 3 o‟yiqchaning toraygan o‟lchamiga prujinalar 
10 kuchi bilan plujerlar 9 yordamida siqilgan. Prujinalar 10 plunjerlarning 
tayanchlariga 11 o‟rnatilgan. Tayanch shaybalari 5 va 6 roliklarni 3 o‟q bo‟ylab 
siljishdan saqlaydi. Oboyma 4 g‟ilof 2 bilan himoyalangan.
 
Startyor ishga tushirilganda yetakchi oboymadagi 10 burovchi moment, (2.7a -
rasm) roliklar 7 orqali yetaklanuvchi oboymaning shesternyasiga 4 uzatiladi. Bunda 
roliklar 7, prujinalar 8 kuchi va turtkichlar 9 orqali yetakchi oboymani 10 bilan 

---

58 
yetaklanuvchi oboymani shesternyalari 4 orasidagi o‟yiqchalarning toraygan qismida 
siqiladi. 
 
Dvigatel ishga tushgandan so‟ng maxovik yuritmaning shesternyasini starterga 
nisbatan tez aylantira boshlaydi (burovchi moment maxovikdan startyorga uzatiladi). 
SHu davrda roliklarni o‟yiqlarning kengaygan tarafiga surib siqilishdan chiqaradi. 
Natijada maxovikdagi burovchi moment startyorning yakor valiga uzatilmaydi.
 
Elektromagnitli majburiy ulovchi, yuritma shesternyasini majburiy ajratuvchi, 
plunjersiz rolikli erkin aylanuvchi muftali va masofadan boshqariladigan 
startyorning umumiy ko‟rinishi keltirilgan.
 
Reduktorli starterlar bir qator afzalliklarga ega, xususan, ularning o‟lchamlari 
va massasi kichik, elektrodvigatellaridagi aylantiruvchi momenti pasayishi hisobiga 
dvigatelni ishga tushirish jarayonida akkumulyator batareyasiga tushadigan yuklama 
qiymati ancha kamayadi, past temperaturalarda dvigatellarning ishonchli ishga 
tushirish imkoniyati ortadi. SHu bilan birga reduktorli starterlar kamchiliklardan 
ham holi emas va ularning eng asosiylari quyidagilar: erkin yurish muftalariga 
tushadigan yuklama ortadi va ularning ishonchli ishlash darajasi pasayadi; reduktor 
tufayli va elektrodvigatel yakorining aylanish chastotasi yuqoriligi sababli starter 
ortiqcha shovqin bilan ishlaydi; yakorь aylanish chastotasining yuqoriligi cho‟tka va 
kollektorlarning ishlash sharotini og‟irlashtiradi va ularni yeyilishini tezlashtiradi. 
 
2.2. Bevosita boshqariladigan starterlar 
Bu gruppadagi starterlarga yuk avtomobilning dvigateliga o‟rnatiladigan 
ST130-B startyori kiradi. Starter ishga tushirish dvigatelini yurgizishga xizmat qiladi 
va 12V kuchlanishda quvvatini 0,43 kVt ga yetkazadi. Korpus, uchirgichi, yakorь, 
qopqoq va yuritish mexanizmi startyorning asosiy qismlari hisoblanadi. Korpus to‟rt 
qutbli boshmoq va to‟rtta g‟altak elektromagnit hosil qiladi.
 
Korpus alyuminiy qotishmasidan yasalgan bo‟lib, unda himoya lentasi bilan 
berkitilgan cho‟tkalarga yaqinlashish uchun darcha bor. Korpusga qutbli boshmoqlar 
vintlar bilan mahkamlanib, bu boshmoqlarga mis lentadan iborat g‟altaklar 
kiygizilgan. G‟altaklar uyg‟otish chulg‟amini hosil qilib, uning bir uchi bosh 
qismaga, ikkinchisi, ya‟ni ikkita parallel tarmoqqa bo‟lingani musbat cho‟tkalarga 
ulanadi. Dvigatelni ishga tushirishda richag vositasida uchirgichi qalpoqchasiga 
bosiladi, natijada qo‟zg‟aluvchan kontakt qismlarni tutashtiradi. Starter zanjiriga 
ulanadi va akkumulyator batareyasidan tok oladi.
 
Starter qopqog‟ida (2.8 - rasm) to‟rtta cho‟tka tutkich bo‟lib, bulardan 
qopqoqdan izolyatsiyalangan ikkitasi musbat cho‟tkalar, izolyatsiyalanmagan 
ikkitasiga tmanfiy cho‟tkalar o‟rnatilgan. CHo‟tkalar MGS va MGSA qotishmasidan 
yasalgan (M - mis, G -grafit, S-qo‟rg‟oshin, A - alyuminiy). Musbat cho‟tkilar ip-
gazlama bilan izolyatsiyalangan egiluvchan ko‟p tomirli simlar vositasida uyg‟otish 
chulg‟amida uchlariga ulangan, manfiy cho‟tkalar xuddi shunday simlar vositasida 
korpusga, ya‟ni massaga ulangan, biroq ular izolyatsiyalanmagan. CHo‟tkalarni 
cho‟tka tutqichlarning egilgan yassi prujinalari 0,9 - 1,3 kgk bilan bosib turadi. 
qopqoqqa bronza-grafit vtulka 4 o‟rnatilgan.
 
Starter yakori (2.8 - rasm) kollektor, chulg‟am, o‟zak va valdan tuzilgan. 
Valga o‟zak plastinalari mahkamlanadi va unda yuritish mexanizmi vtulkasi surilishi 
uchun shlitsa bor.

---

59 
2.8 - rasm. ST130-B starteri
 
1 - qopqoq; 2 - cho‟tka tutqich; 3 - prujina; 4 - vtulka; 5 - vint uchun teshik; 6 
-izolyatsiya; 7 - kollektor; 8 - o‟zak; 9 - chulg‟am; 10 - val; 11 - val shlitsalari; 12 -
tashqi oboyma; 13 - plunjer; 14 - rolik; 15 - ichki oboyma; 16 - bronza grafit vtulka; 
17-kojux. 
 
Uyg‟otish chulg‟ami joylashgan to‟rt qutibli induktor starter qorpusidir. 
CHulg‟amlarni ulash sxemasi 2.8 - rasmda ko‟rsatilgan. Yakor zanjirida va 
ta‟minlash manbaida uyg‟otish chulg‟amlari ketma - ket ulangan starterlar ko‟p 
tarqalgan. CHunki joyidan qo‟zg‟alishda bu elektr dvigatellar katta moment hosil 
qiladi. Lekin elektr dvigatel valida yuklanish kamayishi bilan yakorning aylanishlar 
soni ortadi va dvigatel yurib ketgach, starter yuk butunlay tushmaydi; bunda 
yakorning aylanishlar soni bir necha minggacha (5-7 ming ayl/min) ko‟tariladi. 
Yakorning aylanish tezligi haddan tashqari ortib kenishining oldini olish uchun ba‟zi 
starterlarda tormoz qurilmasi ishlatiladi yoki induktor qutiblaridan biriga chulg‟am 
SH (shuntli) o‟rnatiladi; bu chulg‟am ta‟minlash manbaining to‟la kuchlanishiga 
ulangan bo‟ladi. Starter yuk kamroq tusha borishi bilan ketma - ket ulangan 
uyg‟otish chulg‟ami