Transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari

1.7. Kontakt-tranzistor rele-rostlagichlarning ishlash printsipi 
Avtomobil generatorlari murakkab sharoitlarda ishlaydi: dvigatel tirsakli vali 
va u bilan birga generator rotorining aylanish soni tez - tez o‟zgarib turadi, bundan 
tashqari, ular kuchli siltanadi, tez ifloslanadi. Bunday misol keltirish mumkin: agar 
drossel zaslonkasini ochish darajasi o‟zgartirilsa yoki issiqlik ko‟p uzatilsa, unda 

---

49 
tirsakli valning aylanish soni dastlabkisiga nisbatan 4 - 6 marta o‟zgarishi mumkin. 
Tirsakli val aylanish sonining o‟zgarishi bevosita genaratorda hosil bo‟ladigan 
E.Yu.K. ga ta‟sir etadi, generator rotorining aylanish soni qancha katta bo‟lsa, 
E.Yu.K shuncha katta va aksincha E.Yu.K. ning o‟zgarishi generator qismlarida 
kuchlanishni mos ravishda o‟zgartirishga sabab bo‟ladi. Kuchlanishning normal 
kuchlanishdan og‟ishi 3% dan oshmasligi lozim. Agar u 10 - 12% oshsa, unda 
akkumulyatorlar batareyasi va cho‟g‟lanish lampasining ishlash vaqti 2-2,5 marta 
qisqaradi. Generator ishlab chiqaradigan kuchlanishga rotorning aylanish sonidan 
tashqari nagruzka ham ta‟sir etadi. Nagruzka oshganda, ya‟ni ko‟p iste‟molchilar 
ulanganda qismlardagi kuchlanishning kamayishi ma‟lum. 
SHunday qilib, normal kuchlanishni saqlash uchun qismlarda qo‟shimcha 
ravishda rostlash qurilmasi o‟rnatilmasa, generator o‟z vazifasini bajara olmaydi. 
Bunday qurilma rele-rostlagich deb ataladi. U ikkita alohida - alohida ishlaydigan 
asbob: kuchlanish regulyatori (KR) va himoya relesi (HR) dan tuzilgan. Kontakt - 
tranzistor tipidagi kuchlanish regulyatorining ishlash printsipi bilan tanishib 
chiqamiz (4 - rasm).
Regulyator tranzistor T va elektromagnitaviy reledan tashkiltopgan. Tranzistor 
ishida R
b 
va R
d
rezistorlari qatnashadi. Elektromagnitaviy rele tarkibiga o‟zak, 
chulg‟am KRCH, yakor, yakor prujinasi, qo‟zg‟aluvchan va qo‟zg‟almas kontaktlar 
kiradi. Generator ishlab chiqaradigan o‟zgaruvchan tok PV to‟g‟rilagichi yordamida 
o‟zgarmas tokka aylanadi. Bu tok generatorning uyg‟otish chulg‟amiga, kuchlanish 
rostlagich chulg‟ami KRCH ga va tranzistor T zanjiriga uzatiladi. To‟g‟rilangan tok 
uyg‟otish chulg‟amiga (agar berk bo‟lsa) ochiq tranzistor T orqali yoki rezistor R 
orqali kelishi mumkin.
Agar generator qismlarida kuchlanish zarur miqdordagi kuchlanishga yetmasa, 
unda rostlagich kontaktlari uziladi, chunki chulg‟am KRCH dagi tok rostlagich 
o‟zagini magnitlashga yetmaydi. Bunday hollarda tok generatorning uyg‟otish 
chulg‟amiga ochiq tranzistor orqali o‟tadi. Tranzistorni quyidagi zanjirdan o‟tuvchi 
boshqarish toki ochadi: to‟g‟rilagich “

” emitter va tranzistor bazasi - rezistor R
b
massa - to‟g‟rilagich “-”.
7.1-rasm. RR362-B rele-rostlagichining sxemasi: 
1-yarmo; 2-yakor prujinasi; 3-yakor; 4-kuchlanish rostlagichning kontaktlari; 
5-rele chulg‟ami; 6-o‟zak; 7-sim; 8-iste‟molchi (lampa);

---

50 
KR - kuchlanish rostlagichi; HR - himoya relesi; T - tranzistor; LK - kontrol 
lampa; GT - generator to‟g‟rilagichi; B - akkumulyatorlar batareyasi; MV-massa 
uchirgichi; S-saqlagich; KCH - ketma - ket chulg‟am; TCH - tutib turuvchi 
chulg‟am; GUCH -generatorning uyg‟otish chulg‟ami; DRP-davriy rostlash qayta 
ulagichi; D
h
, D
s
, D
taq 
- mos ravishdagi himoya, so‟ndiruvchi, taqsimlovchi diodlar, 
rezistorlar, R
tk 
- temperaturaviy kompensatsion; R
t
-tezlatuvchi; R
q 
- qo‟shimcha; R
b 
- 
baza. 
Bu gruppadagi asboblar ichida, odatda, ko‟pchilik yuk avtomobllarga G304 - 
A1 generatori bilan birga o‟rnatiladigan RR362 - B rele - rostlagichi ancha keng 
tarqalgan. RR362 - B rele - rostlagichi kuchlanish rostlagichi, himoya relesi va 
mavsumiy rostlash qayta ulagich tashkil topgan. Kontakt - tranzistorli tipdagi 
kuchlanish rostlagichi ishida elektromagnit himoya relesi va tranzistor ishtiroq etadi. 
Relening asosiy qismlari (7.1- rasm) yarmo 1, yakor prujinasi 2, yakor 3, kumush 
kontaktlar 4, rele chulg‟ami 5, o‟zak 6 dan iborat. Rele va tranzistor T dan tashqari 
rostlagich ishida berkituvchi diod D
b 
so‟ndiruvchi diod D
s
, temperaturaviy 
kompensatsiya R
tk
, tezlatuvchi R
m
qo‟shimcha R
q
va baza R
b
rezistorlari ham 
qatnashadi. Berkituvchi va so‟ndiruvchi D242 diodining tuzilishi 6-rasmdagiga 
o‟xshash.
RR362-B kuchlanish rostlagich ishlaganda tok zanjiri qanday hosil bo‟lishini 
tekshiramiz. Generator akkumulyator batareyasi ishga tushirilgandan so‟ng massa 
uchirgichi VM yordamida uyg‟otilishi mumkin. Kontrol lampa LK darhol yonib, 
tranzistor T tokini boshqarishning quyidagi zanjiri hosil bo‟ladi: akkumulyator 
batareyasi “

”-ampermetr saqlagich P
r 
- rele - rostlagich qismasi V-berkituvchi diod 
yoki teskari bog‟lanish diodi D
h 
- tranzistor T emitteri va bazasi sim 7 - yarmo baza 
rezistori R
b 
- massa akkumulyator batareyasi “-”. Tranzistor ochiladi va quyidagicha 
uyg‟otish chulg‟ami zanjiri hosil bo‟ladi: akkumulyator batareyasi “

” ampermetr, 
saqlagich berkituvchi diod tranzistor emitteri va kollektori himoya relesining ketma-
ket chulg‟ami KCH-qisma SH-generator uyg‟otish chulg‟ami GUCH massa 
akkumulyator batareyasi “-”. Generator uyg‟ona boshlaydi va tok paydo bo‟ladi. 
Generator qismlarida kuchlanish belgilangan miqdorga chiqishi bilan 
kuchlanish regulyatori chulg‟amidagi tok oshadi va rele kontaktlari tutashadi. 
Tranzistor bazasi to‟g‟rilagichning musbat chiqishi bilan tutashgan kontaktlar orqali 
ulanadi. Bu boshqarish tokning yo‟qolishiga va tranzistorning berkilishiga sabab 
bo‟ladi. Tok bunda generator uyg‟otish chulg‟amiga rezistor R
d
orqali o‟tishga 
majbur, bu GUCH chulg‟amidagi tok va magnit oqimining kamayishiga sabab 
bo‟ladi. Natijada generator ishlab chiqaradigan e.yu.k. kamayadi va uning 
qismalaridagi kuchlanish ham kamayadi. Agar dvigatel tirsakli valining aylanish 
soni yoki generatordagi nagruzka o‟zgarsa, bunday jarayonlar uzluksiz sodir bo‟ladi. 
Kuchlanish rostlagich bir vaqtda tok rostlagich ham bo‟ladi. 
SHunday qilib kontakt-tranzistorli kuchlanish rostlagichlarida elektro-
magnitaviy rele kontaktlaridan faqat tranzistorni boshqarishda foydalaniladi va 
ulardan o‟tuvchi tok 0,2A dan oshmaydi. O
3
miqdordagi tok kontaktlarning uzoq 
ishlashini ta‟minlaydi va uyg‟otish tokini ikki marta oshirish (ya‟ni 3,5A) imkonini 
beradi, buning hisobiga generator quvvati ortadi. 

---

51 
Rostlagich ishlayotganda kuchlanishning o‟zgarishi bilinmasligi uchun 
ularning tebranish soni kamida 30 Gts bo‟lishi kerak. Tebranish sonini kuchlanish 
rostlagich o‟zagidagi magnit oqimi tezligini oshirish va kamaytirish bilan oshirish 
mumkin. Buning uchun maxsus tezlatuvchi qarshilikdan foydalanib yoki rele 
o‟zagiga qo‟shimcha chulg‟am o‟rnatish bilan erishiladi. Tezlatuvchi qarshiliklar 
kontaktlar ulangach, rele chulg‟amidagi tokni kamaytiradi, o‟zakdagi qo‟shimcha 
chulg‟am esa qarama-qarshi tomondan keluvchi magnit oqimini hosil qiladi. 
Bu yerda rezistorlar ikki har xil gruppaga bo‟lingan: katta qo‟shimcha rezistor 
R
q
, kichik-temperaturaviy kompensatsiya R
tk
li rezistor bilan birgalikdagi 
tezlashtiruvchi rezistor R
t
. aktiv berkituvchi diod D
b
tranzistorning emitterli zanjiriga 
o‟rnatilgan. Rele kontaktlari ulanganda rezistor R
t
va R
q
kuchlanish kamayadi, bu 
KRCH o‟zagining magnitlanishini kamaytirish va rele kontaktlarining prujinalar 
ta‟sirida yanada keskin uzilishiga sabab bo‟ladi. Muhit temperaturasi kuchlanishni 
rostlashga ta‟sir etmasligi uchun KRCH zanjiriga temperaturaviy kompensatsiya R
tk
qarshiligi ulangan. U amalda muhit temperaturasi o‟zgarganda om qarshiligi 
o‟zgarmaydigan nixrom yoki konstantdan tayyorlangan. 
7.2-rasm. Kontaktsiz-tranzistorli rele-rostlagichining sxemasi: 
Generatorning uyg‟otish chulg‟ami GUCH ga parallel o‟rnatilgan so‟ndiruvchi 
diod D
s
tranzistorni magnit oqimi kamayganda chulg‟amda hosil bo‟luvchi 
o‟zinduktsiya e.yu.k. toki ta‟sirida buzilishdan saqlaydi. Bu hol qo‟shimcha 
rezistorlar R
t
va R
q
ulanganda sodir bo‟ladi. O‟zinduktsiya toki zanjiri quyidagi 
ko‟rinishga ega: GUCH chulg‟ami - massa so‟ndiruvchi diod D
s 
- GUCH chulg‟ami. 
Ko‟rib chiqilgan kuchlanish rostlagichning elektromagnitaviy relesi davriy 
texnikaviy xizmat ko‟rsatish va rostlashga muhtoj. Birinchi navbatda kontaktlar ish 
yuzasini tozalash bilan birga ular orasidagi tirqishni rostlashni talab qiluvchi 
kontaktlarga taalluqli. 
Nazorat savollari 
1. Yarim o‟tkazgichlarni tuzilishi qanday ?
2. Mavjud rostlagichlarning turlarini tushuntiring 
?
3.Kontakt-tranzistorli, kontaktsiz-tranzistorli va integral kuchlanish rostlagichlari 
ishlashini tushuntiring ? 
4. Elektromagnit kuchlanish rostlagichi ishlashini tushuntiring ?
5. Elektromagnit kuchlanish rostlagichining ish jarayoni va uning tavsifnomasini 
yaxshilash usullari qanday ?
6.Elektromagnit rostlagich kontaktlari orasida chiqadigan uchqunni kamaytirish 
yo‟llarini tushuntiring ? 
7. Ikki bosqichli elektromagnit kuchlanish rostlagichini ishlashini tushuntiring ?