Transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari

 

---

52 
II Bob. Dvigatellarni ishga tushirish tizimi. 
2.1. Dvigatellarni ishga tushirish tizimining vazifasi va komponovka sxemalari. 
Hozirgi zamonaviy avtomobillarda, dvigatelni starter yordamida elektr usuli 
bilan yurgizib yudorish keng qo‟llaniladi. Starter sifatida o‟zgarmas tok elektro 
dvigateli qo‟llaniladi. Ichki yonuv dvigatelni yurgizib yuborish uchun uning tirsakli 
valiga kerakli aylanishlar soni berish lozim. Buning uchun ishqalanish kuchi va 
kompressiya natijasida valning aylanishiga bo‟ladigan qarshilikni yengish talab 
etiladi. Qarshilik momenti dvigatel litrajiga, tsilindrlar soniga, siqish darajasiga, 
moyning qovushqoqligiga va aylanishlar soniga bog‟liq. 
 
Elektr dvigatel yakori valida aylantiruvchi moment dvigatel avlining 
aylanishiga ko‟rsatgan qarshilik momentidan kichik bo‟lganni uchun aylanishlar 
sonini kamaytiruvchi tishli uzatmali yuritma mexanizmi ishlatiladi. Maxovikning 
tishli gardishidagi tishlar soni starter yakori validagi shesternya tishlaridan ko‟p 
bo‟ladi. Masalan, yuk avtomobili dvigateli maxovigining gardishida 140ta, starter 
yakori validagi shesternyasi esa 9ta tish bor. 
 
Avtomobil dvigatelarining ishga tushirish tizimi dvigatel tirsakli valini 
majburiy ravishda aylantirishni ta‟minlovchi moslamalar majmuyasidan iborat. Iiki 
yonuv dvigatellarini ishga tushurish uchun mexanik starterli, benzin dvigatelli, 
pnevmatik, gidropenvmatik va elektrostrterli tizimlar qo‟llaniladi. Avtomobillarda 
boshqa usullarga nisbatan bir qator afzalliklarga ega bo‟lgan, elektrostarterli ishga 
tushirish tizimi tadbiq etilgan. Bu tizim ixcham, ishlatishdagi ishonchlilik darajasi 
yetarli darajada yuqori va murakkab bo‟lmagan elektrotexnik va elektron 
moslamalar yordamida dvigatelni ishga tushirish jarayonini avtomotlashtirish 
imkoniyati bor.
 
Avtomobil elektrostarterlarining uyg‟otish va boshqarish usulini, yuritma 
mexanizmining turi hamda atrof muhit ta‟siridan himoya qilinganlik darajasi 
bo‟yicha tasniflash mumkin. Starterlarda uyg‟otish uslubiga qarab kema-ket va 
aralash uyg‟otish tizimli elektrodvigatellar qo‟llaniladi. Dvigatelni ishga tushirishda 
muxim axamiyatga ega bo‟lgan tortish xususiyatlari ustunligi tufayli ketam-ket 
uyg‟otish tizimili elektrodvigatellar ancha keng tatbiq topgan. Starter salt ishlaganda, 
uning yakori aylanish chastotasini cheklash maqsadida, ba‟zan aralash uyg‟otish 
tizimli elektrodvigatellar ham ishlatiladi (masalan st 221,26.3708 belgili 
startyorlarda). Ohirgi vaqtda ba‟zi starterlarda doimiy magnit yordamida 
uyg‟otiladigan elektrodvigatellar ham ishlatilmoqda. Bularni tuzilishi sodda, 
uyg‟otish chulg‟ami bo‟lmaganligi tufayli elektroenergiyani nisbatan kam iste‟mol 
qiladi. Ammo, bu elektrodvigatellar va IYoDlarning mexanik tavsifnomalari bir-
biriga yaxshi mos tushmaydi. SHu sababli, doimiy magnitli elektrodvigatellar kam 
quvvatli startyorlarda qo‟llaniladi.
Barcha turdagi starterlarning elektrodvigatellari deyarli bir hil tuzilgan bo‟lsa, 
ulardagi yuritma mexanizmlari tuzilishi va io‟lashi bo‟yicha bir-biridan ko‟p 
jixatidan farq qilishi mumkin. 
Yuritma mexanizmlarining turi va ishlash printsipi bo‟yicha quydagi guruhlarga 
ajratish mumkin.
-
yuritma shesternyasining mexanik yoki elektromexanik usuludan majburiy 
ravishda xarakatlantirish; 

---

53 
-
shesternyani elektromexanik usulda majburiy ravishda maxovikning tishli 
gardishiga ilashtirish va dvigatelь ishga tushgandan keyin shesternyani 
avtomatik ravishda ilashuvdan chiqarish; 
-
shesternyani inertsiya kuchi ta‟sirida harakatlantirish; 
- shesternyani elektromagnit kuchlar ta‟sirida, ya‟ni elektrodvigatelь yakorining 
hrakatlanishi hisobiga ilashuvga kiritish.
 
Starterning vazifasi
- 
dvigatel tirsakli valini har-hil ob-havo sharoitlarida 
(sovuq va issiq) me‟yoriy burchak tezligi bilan (benzinli dvigatellarda 40 

60 
ayl

min, dizel dvigatellarida esa 80 

100 ayl

min,) aylantirib, dvigatelni ishga 
tushirishdan iborat. 
 
Zamonaviy yengil avtomobillarida elektromagnit ulagichli hamda erkin 
aylanish muftasiga ega bo‟lgan startyorlar ishlatiladi. Starterning asosiy qismlari 
elektromagnit ulagich (tortish relesi), yuritma richagi, rotor, erkin aylanish 
muftasining tishli g‟ildiragi, korpus, stator korpusi, cho‟tkalarning ushalagichi va 
qopqoqdan tashkil topgan.
 
Elektr starter dvigatelni ishga tushirishda uning tirsakli valini burashga xizmat 
qiladi. Starter ketma-ket yoki aralash uyg‟otishli o‟zgarmas tok dvigateli bo‟lib, u 
o‟zgarmas tokni akkumulyator batareyasidan oladi.
 
Elektr starterlarga quyidagi talablar qo‟yiladi: tuzilishi oddiy bo‟lishi va 
texnikaviy ko‟rsatish osonligi, gabarit o‟lchamlari kichikligi va massasining 
yengilligi; tayyorlash arzonligi; ishlatishda ishonchliligi va uzoqqa chidamliligi; 
solishtirma quvvatining kattaligi (ya‟ni quvvati 1 kg massaga to‟g‟ri keladi), benzinli 
dvigatellar uchun 40 - 50 ayl

min va dizel dvigatellari uchun 80 - 120 ayl

minga teng 
bo‟lgan ishga tushirish aylanish sonini ta‟minlovchi burovchi momentning katta 
bo‟lishi; salt yurish rejimida starter vali aylanish sonining kichik bo‟lishi va 
ta‟minlovchi tokning kam bo‟lishi.