Transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari

 
 
2.1 - rasm. 4216.3708-02 markadagi starter - vaz 2107
 
1 - starterni oldingi qopqog‟i ; 2 - yelkali richakni o‟qi; 3 - starter korpusi; 4 - 
starterni tortish relesi; 5 - tortish relesini «50» chiqig‟i; 6 - kontakt bolt; 7 - starterni 
orqa qopqog‟i. 
 

---

54 
2.2 - rasm. 4216.3708 - 02 markadagi starterni detallari - vaz 2107
 
1 - starterni oldingi qopqog‟i; 2 - uplotnitel; 3 - erkin aylanish muftasi va shestnrnali 
uzatish; 4 - richak ; 5 - to‟siq; 6 - torti shpilkasi; 7 - shtok; 8 - starterni tortish relesi; 
9 - sozlash shaybasi; 10 - yakor valini qopqog‟i; 11 - qotirish halqa; 12 - starterni 
orqa qopqog‟i; 13 - shetka ushlagich; 14 - starterni qobig‟i; 15 - starterni yakori; 16 - 
yuritmani o‟qi; 17 - to‟htatadigan halqa ; 18 - zichlovchi halqa; 19 - shesternya 
aylanishini cheklovchi halqa. 
 
2.3 - rasm. 5722.3708 markadaga starter detallari - vaz 2107
 
1 - orqa qopqoqni qotirish gaykasi; 2 - starterni orqa qopqog‟i; 3 - cho‟ka uzelini 
qotiruvchi vint; 4 - prujina; 5 - cho‟tka ushlovchi qism; 6 - stator (magnitali); 7 - 
yakor; 8 - tayanch shayba; 9 - val yakorni tayanchi; 10 - reduktorni markaziy 
shesternyasi; 11 - reduktorni planetarshesternyasi (satellitli); 12 - uzatish vali; 13 - 
ichki tishli reduktorni tashqi shesternyasi; 14 - zichlagich halqasi; 15 - uzatish valini 
tayanchi; 16 - tayanch shayba; 17 - uzatuvchi valni himoya halqasi; 18 – uzatuvchi 
mufta richagini himoya halqasi; 19 - shayba; 20 - uzatuvchi richak muftasi; 21 - 
uzatuvchi richak tayanchi; 22 - uzatish richagi; 23 - uzatkich; 24 - uzatkichni 
aylanishini cheklovchi halqa; 25 - cheklovchi halqani zichlovchi; 26 - starterni 
tortish relesi; 27 - tortish relisini qotirish vinti; 28 - qaytaruvchi prujina; 29 - 
uyg‟otuvchi (serdechnik); 30 - orqa qopqoq. 
 

---

55 
2.4-rasm. 4216.3708-02 markadagi starterni elektr ulanish sxemasi - vaz 2107
 
1 - generator; 2 - akkumulyator batareyasi; 3 - starter; 4 - starterni qo‟shish relesi; 5 -
qotirish bloki (montaj blok); 6 - yondirish qulifi (zamok zajiganiya)
 
Oddiy starter ikkita elektromagnit yakor, yakor chulg‟ami, kollektor, cho‟tka 
va plunjerlidan tuzilgan. Agar tok yakorning yuqori qismidagi o‟tkazgichlardan 
rasmda ko‟rsatilgandek yo‟nalishda yuborilsa (o‟tkazgichlar rasmda krestlar bilan 
ifodalangan), unda o‟tkazgichlarni magnit kuch chiziqlari chap tomonga itaradi. 
Yakorning o‟ng tomonida magnitning magnit kuch chiziqlari o‟tkazgichlar atrofida 
hosil bo‟ladigan magnit kuch chiziqlari bilan bir xil yo‟nalishda bo‟ladi. Natijada 
magnit maydoni yig‟indisi hosil bo‟ladi. Yakorning chap tomonida o‟tkazgichlar va 
elektromagnitning magnit kuch chiziqlari qarama-qarshi tomonga yo‟nalganligi 
uchun u zaryadsizlangan magnit maydonini hosil qiladi. Magnit maydoni yig‟indisi 
hosil bo‟lishi natijasida yo‟nalishi chap qo‟l qoidasi bo‟yicha aniqlanadigan 
itaruvchi kuch paydo bo‟ladi. O‟tkazgichlarning itarishi yakorning aylanma 
xarakatiga aylanadi. 
 
Agar yarokning pastki qismidagi o‟tkazgichdan rasmdagi yo‟nalish bo‟yicha 
(bu o‟tkazgichlar nuqtalar bilan ko‟rsatilgan) tok o‟tkazilsa, unda bu o‟tkazgichlar 
yarokdan o‟ng tomonga itariladi. 
Tok yo‟nalishi o‟zgartiril maganda yakorь 
180

ga burilgach to‟xtaydi, chunki uning yuqorigi va pastki qismlaridagi 
o‟tkazgichlar bir tomonga itariladi. Yakor aylanib ketishi uchun o‟tkazgichlardagi 
tok yo‟nalishini o‟zgartirish kerak. Bu kollektor yordamida bajariladi. O‟tkazgich 
uchlari kollektor plastinkalariga ulangan bo‟lib, yakor chulg‟amini hosil qiladi. Agar 
plastinkalardan biri manfiy cho‟tka ostida bo‟lsa, unda plastina musbat cho‟tka 
ostiga kelib qoladi. Natijada yakor aylanishi uchun zarur bo‟lgan o‟tkazgichlardagi 
tok yo‟nalishi o‟zgaradi.
 
2.5-chizma. Starterni ulash sxema. 

---

56 
A - tortish sim cho‟lg‟ami; B - ushlab turuvchi sim cho‟lg‟ami; 1 - starter; 2 - 
akkumulyator batareyasi; 3 - generator; 4 - rele-rostlagich blokgi; 5 - quluf; 6 - 
starterni ulash relesi.
 
Barcha o‟zgarmas tok generatorlari qaytaruvchanlik, ya‟ni ular o‟zgarmas tok 
elektr dvigatellariga aylanish xususiyatiga ega ekanligini ta‟qidlab o‟tish lozim. 
Biroq statyor tok miqdoriga bog‟liq bo‟lgan katta aylanuvchi momentga ega bo‟lishi 
kerak. Zamonaviy startyorlar dvigatelni ishga tushirish vaqtida 200-800 A tok 
iste‟mol qiladi va bunda yakor chulg‟ami shunday tokni o‟tkaza olishga 
mo‟ljallangan bo‟lishi kerak. SHuning uchun starter yakori chulg‟ami o‟ramlarining 
ko‟ndalang kesimi generator yakori chulg‟ami o‟ramlarining ko‟ndalang kesimiga 
nisbatan ancha katta bo‟lishi lozim.
 
Zamonaviy starterlar uchta agregat: o‟zgarmas tok elektr dvigateli, boshqarish 
mexanizmi va yuritish mexanizmidan iborat. Ishlash usuliga qarab ular bevosita 
boshqariladigan starter va masofadan boshqariladigan startyorga ajratiladi. Bevosita 
boshqariladigan starterlarda haydovchi ulash richagini qo‟l yoki oyoq (ba‟zi 
tiplarida) bilan bosadi. Agar starter va akkumulyator haydovchi yaqiniga joylashgan 
bo‟lsa, bunday boshqarish qulay. Aks holda, tortqi va boshqarish mexanizmi 
sharnirlari yeyilishi natijasida ishonchsiz ulanadi. Masofadan boshqariladigan 
starterlar keng tarqalgan. Haydovchi startyorni yo o‟t oldirish kalitini burab yoki 
uchirgich knopkasini bosib ishga tushiradi. Starter elektromagnitaviy ishga tushirish 
relesi orqali ulanadi. Masofadan boshqarishda dvigatel ishlab turganda startyorni 
ulash mumkin emas. 
 
Yuritish mexanizmining ishlash usuliga qarab starterlar mexanikaviy 
ulanadigan va elektromagnitaviy ulanadigan starterlarga bo‟linadi. Mexanikaviy 
ulanadigan starterda uning shesternyasi dvigatel shesternyasi bilan (maxovik 
gardishi orqali) ulash richagi (bir vaqtda zanjirga startyorni ulaydigan) yordamida 
tishlashtiriladi. Elektromagnitaviy ulanadigan starterda shesternya starterga 
o‟rnatilgan elektromagnit tortish relesi ta‟sirida tishlashadi.