Transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari

 
2.9 - rasm. ST130-B starterni ulash sxemasi
 
1 - generator; 2 - rele-rostlagich; 3 - akkumulyatorlar batareyasi; 4 - starter; 5 - 
induktiv g‟altak; 6 - starter relesining asosiy qismlari; 7 - shina; 8 - chulg‟am 
qismasi; 9 - rele yakori; 10 - tutib turuvchi chulg‟am; 11 - tortuvchi chulg‟am; 12 -
qo‟zg‟aluvchan kontakt; 13 - yakor prujinasi; 14 - o‟zak; 15 - chulg‟am; 16 - yarmo; 
17 -panelь; 18 - stoyka; 19 - kontaktlar; 20 - yakorni ko‟tarishni cheklagich; 21 - 
yakor; 22 - o‟t oldirish uchirgichi.
 
Starterni ishga tushirish uchun o‟t oldirish uchirgichining kaliti chekka o‟ng 
holatga buraladi, natijada quyidagi zanjir hosil bo‟ladi: akkumulyator batareyasining 
musbat chiqishi - startyor relesining bosh qismasi o‟t oldirish uchirgichi qisma K, 
chulg‟am va RS ishga tushirish relesi rele-rostlagich va generator qismasi Ya - 
massa akkumulyator batareyasining man‟fiy chiqishi. Ishga tushirish relesining 
chulg‟amidan tok o‟tishi natijasi uning o‟zagi magnitlanadi va kontaklar tutashadi. 
Starter relesida tortuvchi va tutib turuvchi chulg‟am zanjirlari hosil bo‟ladi.
 
Tortuvchi chulg‟am zanjiri: akkumulyator batareyasining musbat chiqishi 
qisma 6 - qisma B - yarmo, yakorь, RS24 ulash relesi kontaktlari va qismasi Cm - 
qisma 7, tortuvchi chulg‟am 11, qisma 8, shina 9 va qisma 6 - startyorning uyg‟otish 
chulg‟ami - startyorning musbat cho‟tkalari startyor yakorining chulg‟ami 
startyorning manfiy cho‟tkalari massa akkumulyator batareyasining manfiy chiqishi.
 
Tutib turuvchi chulg‟am zanjiri: akkumulyator batareyasining musbat chiqishi 
- RS24 relesi qismalari B va Cm - startyor relesi qismasi 8 - tutib turuvchi chulg‟am 
10 - massa batareyaning manfiy chiqishi.
 
Starter relesi chulg‟amlari hosil qilgan magnit oqimi ta‟sirida yakor o‟zak 
ichida tortiladi va biriktirish zvenosi orqali yuritish mexanizmi richagini buradi. 
qismalar 6 bir vaqtda ko‟zg‟aluvchan kontakt 12 ta‟sirida o‟zaro va qisma KZ bilan 
tutashadi. Natijada tortuvchi chulg‟am zanjirdan uziladi, tutib turuvchi chulg‟am esa 

---

62 
ulangan holatda bo‟ladi, chunki uning magnit oqimi relesi detallarini tutib turish 
uchun kerak bo‟ladi.
 
Qisma KZ ga induktsion g‟altak 5 qismasi VK dan chiqqan sim ulangan. Bosh 
qismalar 6 ulanish vaqtida induktsion g‟altak variatorining rezistori qo‟zg‟aluvchan 
kontakt 12 yordamida shuntlanadi, ya‟ni qisqaradi va zanjirdan uziladi. Bu vaqtda 
batareyadan o‟t oldirish tizimdagi past kuchlanishli tok variator rezistoridan emas, 
balki kontakt 12 orqali o‟tadi. qo‟zg‟aluvchan kontakt bosh qismalar tutashishi 
natijasida startyorning to‟g‟ri zanjiri hosil bo‟ladi: akkumulyator batareyasining 
musbat chiqishi startyor chulg‟ami massa akkumulyator batareyasining manfiy 
chiqishi. Tortuvchi chulg‟amning zanjirdan uzilishi startyor zanjirdagi qarshilikni 
kamaytiradi va shunga mos ravishda tok ko‟payadi, bu o‟z navbatida yakorni 
tushgan generator e.yu.k. ning yo‟nalishi akkumulyator batareyasi ishlab chiqargan 
e.yu.k. ga qarama-qarshi yo‟nalishda bo‟ladi. Ularning bir-biriga qarama-qarshi 
ta‟siri RS24 ishga tushirish relesi chulg‟amida tokni kamaytirishga va uning yakori 
prujinasi ta‟sirida kontaktlarning ajralishiga sabab bo‟ladi. Starter ulanadigan 
zanjirlar avtomatik uziladi, yakorь prujinasi esa uni va qo‟zg‟aluvchan kontaktni 
dastlabki holatiga qaytaradi.
 
Starter zanjirida RS24 ishga tushirish relesining bo‟lishi quyidagi afzalliklarga 
ega: dvigatelni startyor yordamida ishga tushirishda batareya qismalaridagi 
kuchlanish bir oz kamayadi; asboblar kontakti kam kuyadi; ayrim asboblar va 
zanjirlar uchastkasiga yuklama kam tushadi; dvigatelni ishga tushirishda 
qatnashadigan asboblar o‟z holicha mustaqil ishlay oladi.
 
Buni aniqlash uchun starter ulanganda hosil bo‟ladigan zanjirlarni yana ko‟rib 
chiqamiz birinchi zanjirni RS24 ishga tushirish relesi chulg‟ami va o‟t oldirish 
uchirgichi hosil qiladi. Ikkinchi zanjirni startyorning uyg‟otish chulg‟ami, startyor 
relesining chulg‟ami va ishga tushirish relesining tutashgan kontaktlari hosil qilar 
edi. Uchinchi zanjir starntyorning uyg‟otish chulg‟ami va starter relesining 
ko‟zg‟aluvchan kontaktidan iborat edi. Birinchi zanjirni hosil qilgan asboblar va 
chulg‟am ikkinchi zanjirda qatnashmaydi. Uchinchi zanjirni hosil qilishda ham 
xuddi shu holning o‟zi bo‟ladi. SHunday qilib tok ko‟payganda zanjirda yuklama 
kamayadi, bu ularning elementlarini erta ishdan chiqishdan saqlaydi.
 
Agar yuritish shesternyasi maxovik gardishiga moy quyuqlashib qolganligi 
yoki shesternya qiyshayishi (vtulka yeyilishi natijasida) sababli tiqilib qolsa, unda 
starterni darhol zanjirdan uzish kerak. Starter relesining yakori qo‟zg‟aluvchan 
kontakt bilan birga prujina ta‟sirida dastlabki holatga qaytadi, yuritish 
mexanizmining richagi o‟z o‟qida aylanadi va yordamchi prujinani siqadi.