YОSH DAVRI
MAKTABNING NOMI
TARBIYANING MAZMUNI
18-20
EFEBLAR
HARBIY VA AMALIY TAJRIBA O‘TADILAR. DAVLAT
QONUNLARINI O‘RGANADILAR
15-18
KIMNASIYА
(GIMNAZIYА)
GIMNASTIKA, ADABIY, FALSAFA, MUNOZARA
BILAN. MASHG’UL BO‘LADILAR.
13-14
IDEAL
“VATANDASHL”
MAKTABI
PALESTRA –(GIMNASTIKA O‘YIN MAKTABI)
7-13
GRAMATTIKA KIFARMST
(O‘QISH, YОZI, HISOB)
(MUSIQA
QO‘SHIQ, SHE’R)
IDEAL –
VATANDOSHLIK
MAKTABI
(GRAMMATIKA,
KIFARA, PALESTRA)
XUSUSIY VA
GIMNAZIYА VA
EFIBLAR ESA DAVLAT
MAKTABI.
0-7
OILADA
PEDAGOGINI NAZORATI
OILA TARBIYASI
SPARTA (LAKONIYA) TARBIYA TIZIMI
YoSH DAVRI
TARBIYA MUASSALARI
TARBIYANING MAZMUNI
20-30
Davlatning ixtiyorida
Xuddi urishgandek davlatga xizmat qiladi
18-20
Efeblar
Harbiy mashq tajriba kechirlar
7-18
Davlat tarbiya
muassalarida
Harbiy jismoniy tarbiya, sovuqqa, issiqqa, ochlikka
chidamli, chopmoq, tullanmoq, kurashmoq, disk
otmoq, urishmoq, harbi qo‘shiqlar, gimn o‘qimoq,
milliy raqs o‘rganmoq, savod o‘rganmoq majbur
emas.
0-7
Oilada
Oila tarbiyasi
SPARTA TARBIYA SISTEMALARIDA QIZLARNING HARBIY JISMONIY TARBIYASI
E’TIBOR QARATILGAN
Qadimgi Rim va Yunoniston faylasuflarining ta’lim-tarbiya
haqidagi qarashlari
Faylasuflar
Yillar
Tarixiy sharoit
Pedagogika nazariyasini
rivojlanishi
Suqrot
mil. avv.
469-399 y
Quldorlik jamiyati; fan,
madaniyat
taraqqiyotiga
e’tibor qaratilgan.
Insonning kamoltida o‘zligini bilish
o‘z-o‘zini tarbiyalash asosiy omil
ekanligi Ta’limning “sokratchasiga”
suhbat metodi o‘quvchilada fikrlash
qobiliyatini o‘stirish
Demokrit
mil. avv.
460-370
Quldorlik jamiyati; fan,
madaniyat
taraqqiyotiga
e’tibor qaratilgan.
Tarbiyaning tabiat bilan bog‘liqligi.
Mustaqil fikrlashni ustuvorligi “ko‘p
narsani bilash shart emas balki aqliy
rivojlansa yetarli” ta’limda mashq
qilish
metodini
tavsiya
etadi.
“O‘qimasa sanatga ham donolikka
ham erishishb bo‘lmaydi”
Platon
mil. avv.
427-343.
Qadimgi Yunonistonning
ilk quldorlik davrida ikkita
katta davlat Afina va
Sparta paydo bo‘ldi, ularda
o‘ziga xos ta’lim-tarbiya
tizimi ham vujudga keldi.
Platonning inson kamolotiga ijtimoiy
tarbiyaning roli va uning asosi,
maktabgacha
tarbiyada
vujudga
kelishi haqidagi g‘oyalari pedagogika
fani
taraqqiyotida
alohida
ahamiyatga ega
Aristotel
mil. avv.
384-322.
Qadimgi Yunonistonning
nihoyattda taraqqiy etgan
davlatga aylanishi
Aristotel ta’lim-tarbiyaning birligini
taminlash masalasiga jiddiy e’tibor
berdi va uni keng ko‘lamda yoritdi. U
asosan o‘zining falsasfiy ta’limotida
irodaviy
faoliyatga
asoslanadi.
Insonning irodasi undagi barcha ezgu
xulq atvorlarining shakllanishi va
rivojlanishi uchun zamin bo‘lishi
kerakligini
takidlaydi.
Mustaqil
mantiqiy fikrlash obyektiv olamni
bilishning muhim yo‘li ekanligini
ko‘rsatadi
Plutarx
mil.
46-120.
Yunoniston Rimning bir
bo‘lagiga
aylandi
mustaqilligini yo‘qotdi.
Yunonistonning buyuk shaxslarning
hayot yo‘lini yoritdi shu jarayonda
mamalakatda ma’naviy muhit hal
qiluvchi ekanligini asosladi. “Notiqni
(tarbiyalash
haqida)”
kitobida
ijtimoiy
tarbiyani
ustunligini;
bolalarning
yosh
xususiyatlarini
individial
xususiyatlarini
hisobga
olishni o‘qituvchining o‘qituvchilik
kasbiga o‘ziga xosligini asosladi
ta’limda taqlid nasihat va mashqni
o‘zaro
bog‘liqligini
uyg‘unigini
asosladi.
Mark Fabiy
Kvintilian
mil.
42-118.
Qadimgi
Rimda
(eramizdan avv II asr) grek
madaniyati tez rivojlangan,
Rim pedagoglarining eng mashhur
hisoblanadi. Uning “Notiq tarbiyalash
to‘g‘risida”
nomli
asarining
grek tili aslzodalar tiligi
aylangan.
Xristian
dini
qabul
qilingan.
O‘sha
davrdan boshlab maktab va
madaniyat diniy tus olgan
anchagina qismi garchi bizgacha etib
kelmagan
bo‘lsada,
ammo
bu
asarning saqlanib qolgan qismlarida
Kvintialiyaning
pedagogika
sohasidagi
asosiy
qarashlari
ifodalangan.
Uning
bu
asari
pedagogika tarixida birinchi marta
maktab amaliyoti bilan chambarchas
bog‘langan
dastblaki
asar
hisoblanadi.
Sparta
(Lakoniya)
Afina
(Attika)tarbiya
tizimi
Qadimgi Yunonistonning
ilk quldorlik davrida ikkita
katta davlat Afina va
Sparta paydo bo‘ldi.
Afinada maktab tizimi u tipdagi
maktablardan, yani musiqa maktabi,
gimnastika maktabi va gimnaziya
maktablaridan iborat bo‘ldi. Sparta
davlatida jismoniy kamolotga katta
e’tibor berilib, ayollar ham bu ishga
jalb etilgan. Chunki sog‘lom ,
baquvvat ayollargina sog‘lom avlodni
vujadga
keltirishi
mumkin
edi.
Qullarning bolalarigina esa ota-
onalarining
kasb-hunarlariga
o‘rgatilgan.
Талим-тарбия тараққиёти тарихи, фалсафий педагогик таълимотлар
tarixini o‘rganishda istiqlol tufayli chop etilgan “Istiqlol manzaralari”, “96 mumtoz
faylasuf” (“Yangi asr avlodi” T. 2009 y), Abdulloh Abdulhamid Said-ning “O‘rta
Osiyo olimlari qomusi” (“T. Imom Buxoriy jamg‘armasi” 2007 y),
kabimanba’larda keltirilgan ilm-ziyo tarixi muhim ahamiyatga ega. O‘rta Osiyo
olimlar qomusi so‘zboshida Irof Zununabarov shunday yozadi: «O‘zbekiston —
allomalar yurti» degan iborani barchamiz ko‘p eshitganmiz, kezi kelganda, o‘zimiz
ham g‘urur bilan aytamiz. Zero, ushbu so‘zlar zamirida shunday ulkan haqiqat va
ibratli e’tirof yotadiki, ularga sazovor bo‘lish dunyodagi sanoqli ulkalargagina
nasib etgan. Lekin tarix gardishi bilan ushbu haqiqat uzok, yillar davomida
xaspo‘shlab kelindi, uning umuminsoniy ahamiyati ataylab pastga urilib, talqin
etildi. Istqlol tufayli nafaqat musulmon olamining rivoji, balki umuminsoniy
taraqqiyotning yuksalishiga benazir hissa qo‘shgan alloma ajdodlarimizni yangidan
kashf etilmoqda. O‘zbekiston olimlar bilan bir qatorda jahon ilmiy jamoatchiligi
ham munosib hissa qo‘shmoqda. Ana shunday insonlardan biri — misrlik
iste’dodli olim, dunyoga mashhur «al-Azhar» universitetining sobiq talabasi,
hozirda esa, professori, doktor Abdulloh Abdulhamid Saaddirning ko‘p yillik
mashaqqatli, shu bilan birgalikda, mazmun-mohiyati bilan ezgulikka yo‘g‘rilgan
ilmiy izlanishlarishular jumlasidandir. Uning ezguligi shundaki, qomus moziyda
arablar tomonidan «Movarounnahr» deb atalgan o‘lkaning umuminsoniy
tamaddundagi alohida o‘rnini yanada tiniqlashtiradi, bu jannatmakon yurtda
yetishib chiqqan allomalar jahon ilmu fani taraqqiyotiga qo‘shgan salmoqli
issaning haqiqiy zalvorini oydinlashtiradi. Masalaning ikinchi tarafi asarlar
shu zamin xalqining qalbidagi eng nozik hissiyotlarni jubushga keltirib, ajdodlari
bilan faxrlanish, ularga munosib voris bo‘lish, mazkur zaminga mansublikdan
g‘ururlanish tuyg‘ularini uyg‘otadi. Oddiy qilib aytganda, vatanparvarlik deya
atalmish oliy insoniy fazilatni mustahkamlaydi.
Tabiiyki, turli nisbalar ostida keltirilgan olimlarning soni bir-biridan farqlanadi.
masalan, ayrim nisblar ostida birgina olim zikr etilgan bo‘lsa, ba’zilarida o‘nlab,
hatto yuzdan ortiq olimlar haqidagi malumotlar bayon etilgan. Mamlakati tarixiy
taraqqiyoti davomida muhim rol o‘ynagan o‘ziga xos ilmiy va madaniy
markazlarning jug‘rofiyasi va kuchi haqida ham xulosa chiqarish mumkin. Xorazm
Ma’mun akademiyasi, Mirzo Ulurbek rasadxonasi va madrasai oliyasi, Buxorodagi
Mir Arab va Toshkentdagi Kukaldosh madarasalari kabi yuzlab ilmu irfon
markazalarining qanday shakllanganini chuqurroq bilib olsa bo‘ladi.
Shu tariqa, mazkur qomusdan 2700 nafardan ziyod olimu ulamolar haqidagi
qisqacha ma’lumotlar joy olgan. Ular VIII-XIX asrlarda yashab, ijod qilgan
ajdodlarimiz bo‘lib, bundan O‘zbekiston zaminida ilmu fan taraqqiyoti, ma’rifat
ziyosi hamisha munavvar bo‘lib kelgani, eng og‘ir damlarda ham yurtimizda
bunyodkorlik to‘xtab qolmagani haqidagi mantiqiy xulosa kelib chiqadi.
Masalaning yana bir muhim tarafi borki, uni ham alohida ta’kidlash joiz.
Qomusda keltirilgan allomalar faqat diniy ilmlar bilan shug‘ullanibgina
qolmasdan, balki ularning faoliyati bugun biz dunyoviy va aniq fanlar deb
nomlaydigan sohalarning beistisno barcha tarmoqlari, ya’ni tarixu falsafadan
boshlab, kimyo, tibbiyot va matematikagacha, hattoki davlat va jamiyat qurilishi
masalalarigacha bo‘lgan keng ko‘lamni o‘z ichiga qamrab olgandir. Ular ijodining
juda katta qismi hanuzgacha tadqiq etilmay, noma’lum bo‘lib qolayotgani nazarda
tutilsa, kelgusida qanchadan-qancha kashfiyotlar kutayotgani ma’lum bo‘ladi.
Bu hol qomusda qamrab olingan davr, ayniqsa o‘rta asrlarda, umuman O‘rta
Osiyo va, xususan uning «yuragi» O‘zbekistonning, jahondagi eng nufuzli ilmiy-
madaniy markazlardan biri bo‘lganini ko‘rsatadi. Shu bilan barobar, joy
olgan olimlarning mutlaq ko‘pchiligi aynan O‘rta Osiyodan chiqqan allomai
zamonlar, ekanini alohida ta’kidlash lozim. Kitobdagi ko‘plab olimlarning keng
jamoatchilikka noma’lumligi, hatto o‘zbek va rus tillaridagi qomusiy nashrlarda
ham uchramasligi uning ilmiy-amaliy qimmatini yanada oshiradi. Bir so‘z bilan
aytganda, mazkur qomusiy nashr O‘zbekiston Respublikasining birinchi
Prezidenti Islom Karimovning «O‘zbekiston — umumjahon sivilizatsiyasi
eshiklaridan biri» degan fikrining amaldagi yana bir hujjati tasdig‘idir.
Komil inson, barkamol shaxsni shakllantirish predmetida insonshunoslik
fanlari, jumladan, pedagogika tarixi tasavvuf bilan tarixan va mantiqan o‘zaro
bog‘liqdir.
Komil inson g‘oyasi azal – azaldan xalqimizning ezgu orzusi, uning
ma’naviyatining uzviy bir qismi bo‘lib kelgan. Bu masala avvalo zardushtiylik
ta’limoti va islom falsafasidan oziqlanib yanada kengroq mano- mazmun kasb
etgan. Bu tarixiy haqiqat, «Qur’on» Karim ” Hadisi Sharif kabi muqaddas
kitoblarni milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillarni yaratishda
asosiy manba sifatida qo‘llanilishida o‘z ifodasini topgan. Komil inson, uni
shakllantirishda fan va dinning uyg‘unligi Sharqni renisans beshigi bo‘lishiga
sabab bo‘lgan. Dunyoviy ilmlar va islomiy g‘oyalar buyuk Sharq mutafakkirlari
ilmiy merosida bir-birini to‘ldirganini, bir-biri bilan bog‘liq rivojlanganini
ko‘ramiz.
Xalqimizning ma’naviy-madaniy tarqqiyotidagi bu qudratli omilni
anglagan mustamlakachi siyosatdonlar fan va dinni bir asrga yaqin kurashtirib
keldi. Milliy qadriyatlarimizni zo‘r berib yo‘qotishga barcha choralar ko‘rdilar.
Natijada buyuk bobokalonlarimizning ilmiy merosini jahon tan olgani holda, buni
bir tomonlama tanqidiy o‘rganildi. Masalan, Alisher Navoiyning asarlaridan o‘sha
davr ijodidagi an’anaviy hamd boblari olib tashlab nashr qilindi. Vaholanki, jahon
allomalari merosidagi ilmiy va diniy uyg‘unlik mukammal nashr etilardi. Masalan,
jahon pedagogika fanining taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan chex olimi Yan
Амос Komenskiyning “Buyuk didaktika”
1
1
asari pedagogik qoidalar ollohga
hamdu sanolar bilan ifodalangan. Uning o‘z millatining din peshvosi bo‘ldi,
pedagogik asarlari chex xalqining milliy o‘zligini anglashga yo‘lladi.
Insonshunoslik asosida fan va dinning o‘zaro hamkorligi barkamol
shaxsni shakllantirish mazmun va mohiyatini boyitdi, istiqbolli yo‘nalishlarini
belgilab berdi. Ilmiy tadqiqotlarda yoshlar tarbiyasida milliy qadriyatlar tasavvuf
ta’limotidan foydalanish yo‘llari, usullari ishlab chiqilmoqda.
Inson predmetida fan uning o‘zaro bog‘liqlik qonuniyatlarini
aniqlanishi hamkorlikning samarali yo‘llarini takomillashtirish imkoniyatini
oshiradi.
Insonni bir butunlikda o‘rganish avvalo komil insonning mohiyati
tarifi-o‘ziga xos fazilatlarini umumlashtirish; ikkinchidan, barkamol shaxsni,
barkamol avlodni shakllantirishda insonshunoslik fanlarini o‘zaro bog‘liqlik
qonuniyatlarini va ijtimoiy institutlarning o‘zaro hamkorlik yo‘llarini aniqlashdir.
Malumki, dinlarning kelib chiqishi ham insoniyatni yuksalish sari intilishi,
ma’naviy bo‘shliqni to‘ldirish zaruratidan kelib chiqqan. Insonlarni xalqlarni
malum bir g‘oya yo‘lida birlashtirish o‘ziga xos insoniy komillikka yo‘llashdan
iborat bo‘lgan. Biz dinlar tarxi haqida munozara yuritmoqchi emasmiz. Islom dini
joriy etilish davrida Arabistonda qiz bola tug‘ilsa tiriklayin ko‘mishdek tubanlik
holati mavjud bo‘lgan. Muborak hadisi sharifda “jannat onalar oyog‘i ostida”,
“Ikki qiz bolani tarbiyalab voyaga yetkazgan ona jannati bo‘ladi”, aqidasi bu kabi
illatlardan qutilish yo‘li bo‘lganini misol keltirish mumkin.
Inson mohiyati borasida komil inson siyrati, fazilatlari uni shakllantirish
omillari dinlarning ham, fanlarning asosiy muammosi, munozara predmeti bo‘lib
kelgan. Xalq pedagogikasi, mutafakkirlarning komil inson haqidagi g‘oyalari
kishilik jamiyatining har bir davrida, har bir millatga komil inson mohiyati, o‘ziga
xos xususiyat kasb etgan. Xalq og‘zaki ijodida, doston, ertak, rivoyat , maqollar va
badiiy asarlar qahramonlari, ideal obrazlarida komil inson namunasi ifodalangan.
Diniy manbalarda, jumladan, “Avesto”da komil inson tushunchasi ilk
bor inson mohiyati, fazilati muammo sifatida talqin tahlil etilgan desak xato
bo‘lmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |